Ετυμολογική

Σύμφωνα μὲ τὸ ἀττικὸν ἡμερολόγιον, ὁ πρῶτος μὴν τοῦ χρόνου εἶναι ὁ Ἑκατομβαιών, ὁ ὁποῖος ξεκινᾶ μὲ τὴν πρώτην νουμηνία μετὰ τὸ θερινὸν ἡλιοστάσιον καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν δύσιν τοῦ ἡλίου (ὅταν ἤλλαζε ἡ ἡμέρα κατὰ τὰ ἀρχαῖα χρόνια), τουτ΄ ἔστιν τὴν 20:22 ὥρα τῆς 17ης Ἰουλίου γι' αὐτὸ τὸ ἔτος, σύμφωνα μὲ τὸ σημερινὸν ἡμερολόγιον. Ὁ Ἑκατομβαιών ὀφείλει τὸ ὄνομά του στὰ Ἑκατόμβαια, μία ἑορτὴ πρὸς τιμὴν τοῦ Διὸς καὶ τοῦ Ἀπόλλωνος τοῦ Ἑκατομβαίου ( < ἑκατόν + βοῦς = ὁ δεχόμενος θυσίας 100 βοῶν). Τὴν 28η τοῦ Ἑκατομβαιῶνος (γιὰ φέτος 13η Αὐγούστου), ἡ ὁποία ἡμέρα πέρασε αὐτούσια καὶ καθιερώθη στὸν γνωστὸν Δεκαπενταύγουστον, ἑωρτάζοντο τὰ Παναθήναια πρὸς τιμὴν τῆς προστάτιδος τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν, τῆς Παρθένου καὶ Παναγίας Ἀθηνᾶς. Πρὶν τὸν Θησέα, ὁ ὁποῖος ἕνωσε πάντες τοὺς δήμους τῆς Ἀττικῆς ὠνομάζοντο Ἀθήναια, ὁπὸτε τελοῦσαν ἀναίμακτες θυσίες στὴν Ἀθηνᾶ καὶ στὴν Εἰρήνη. Ὁ ναὸς τῆς παρθένου Ἀθηνᾶς, ὁ Παρθενῶν, ἔχει σχεδιαστεῖ μὲ τέτοιον τρόπον, ὥστε τὴν ἡμέρα τῆς κορυφώσεως τῶν Παναθηναίων,

Σύμφωνα μὲ τὸ ἀττικὸν ἡμερολόγιον, ὁ πρῶτος μὴν τοῦ χρόνου εἶναι ὁ Ἑκατομβαιών, ὁ ὁποῖος ξεκινᾶ μὲ τὴν πρώτην νουμηνία μετὰ τὸ θερινὸν ἡλιοστάσιον καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν δύσιν τοῦ ἡλίου (ὅταν ἤλλαζε ἡ ἡμέρα κατὰ τὰ ἀρχαῖα χρόνια), τουτ΄ ἔστιν τὴν 20:22 ὥρα τῆς 17ης  Ἰουλίου σύμφωνα μὲ τὸ σημερινὸν ἡμερολόγιον.  Ὁ Ἑκατομβαιών ὀφείλει τὸ ὄνομά του στὰ Ἑκατόμβαια, μία ἑορτὴ πρὸς τιμὴν τοῦ Διὸς καὶ τοῦ Ἀπόλλωνος τοῦ Ἑκατομβαίου ( < ἑκατόν + βοῦς = ὁ δεχόμενος θυσίας 100 βοῶν).  Τὴν ἐποχὴ τοῦ Θησέως ὁ μὴν αὐτὸς ἐκαλεῖτο Κρόνιος ( «Κρονίου μηνός, ὃν νῦν Ἑκατομβαιῶνα καλοῦσι» , Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς, 12,1) καὶ μᾶς ἐνημερώνει ὁ Πλούταρχος πὼς τὴν 8η Κρονίου-Ἑκατομβαιῶνος (σημερινὴ 24η Ἰουλίου) ὁ Θησεὺς εἰσῆλθε στὴν Ἀθῆνα.  Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ πατρός του, Αἰγέως, ὁ Θησεὺς ἕνωσε ὅλους τοὺς κατοικοῦντας τὴν Ἀττικὴν σὲ ἕνα ἄστυ καὶ τοὺς συνεφιλίωσε, ὥστε νὰ σκέπτονται γιὰ τὸ κοινόν τους συμφέρον ὡς μία πόλις, ὡς Ἀθῆνα.  Ἔτσι ἔληξε τὶς διαμάχες μεταξὺ τῶν δήμων τῆς Ἀττικῆς. Ἔθυσε καὶ Μ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΕΡΨΙΧΟΡΗΣ  Γράφει περὶ τῆς Τερψιχόρης, ἡ Ἄννα Τζιροπούλου (Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος) :  «Ἡ Μοῦσα τοῦ χοροῦ, τῆς ὀρχηστικῆς τέχνης. Ἡ τέρπουσα διὰ τοῦ χοροῦ. Ἡ τέρψις ποὺ μᾶς χαρίζει ὁ χορός.  Χορός, χορεύω, εἴτε ἐκ τοῦ χόρτος («αὐλὴ ἐν χόρτῳ», -Ὅμ.) , «περιφραγμένος τόπος πρὸς χορὸν ἐπιτήδειος», εἴτε ἐκ τοῦ «χωρῶ ἐπὶ τόπου καὶ ἐκ τοῦ περιέχοντος τὸ περιεχόμενον ( «λείηναν δὲ χορόν» = λείαναν τὸν χῶρον, Ὀδύσσεια, θ', 260).  Σημειωτέον ὅτι οἱ Σπαρτιᾶται τὸν χῶρον τῆς ἀγορᾶς τὸν ἀποκαλοῦσαν «χορόν». Παυσαν., Ε', 11,9.  Ὁ Πλάτων ἐτυμολογεῖ ἐκ τῆς χαρᾶς : «χορούς τε ὠνομακέναι, παρὰ τὸ της χαρᾶς ἔμφυτον ὄνομα», Νόμοι, 654. Καὶ τὸ Ἐτυμολογικὸν τὸ Μέγα : «παρὰ τὸ χαίρειν ἤ ἐκ τοῦ χῶρος ἤ παρὰ τὸ χείρ, χερός, χορός. Ἴσως ἡ λέξις χορὸς ἐμπερικλείει ὁμοῦ ὅλες αὐτὲς τὶς ἔννοιες : χῶρος, χόρος, χόρτος, χαρά, χείρ».  Γράφει ὁ Ἀθ. Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, Β', Η', ε' ) :  «Ἡ δὲ Τερψιχόρη, Εὑρετὶς τοῦ χοροῦ,τῆς ἅρπης καὶ τῆς παιδείας, οἷον τῶν μαθήσεων...ὅθεν ὠνομάσθ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΠΟΛΥΜΝΙΑΣ  Ἡ Πολύμνια εἶναι ἡ Μοῦσα τῆς θρησκευτικῆς*1 ποιήσεως. Ἐτυμολογεῖται ἐκ τοῦ πολύς + ὕμνος.  ««Ὕμνος ἐπὶ θεοῦ λέγεται». Ἡ λέξις ὕμνος ἐτυμολογεῖται ἐκ τοῦ ὑφαίνω μὲ τὴν ἔννοιαν λόγος καλῶς ὑφασμένος, μὲ καλὸν ὕφος : ὑφαίνω, ὕφνος > ὕμνος. Ἐκ τοῦ ὕμνος καὶ ὁ ὑμεναῖος = ὕμνος γάμου. Ὁ ὕμνος λέγεται καὶ ἐγκώμιον, «κέκληται ἐγκώμιον, ἐκ τοῦ τοὺς ποιητὰς τοὺς ὕμνους τῶν θεῶν ἐν ταῖς κώμαις τὸ παλαιὸν ἄδειν», Προγυμνάσματα, 7,3, Ἑρμογένης.  Λέγεται καὶ αἶνος, ἐκ τοῦ ἰαίνω =θερμαίνω, δηλ. ζεσταίνω κάποιον μὲ λόγους καὶ μελῳδία» , Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος, Ἄννα Τζιροπούλου.  Γράφει ὁ Ἀθ. Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, Β', Ι', ζ' ) :  «Ἡ δὲ Πολύμνια ἦτον Εὑρέτις καὶ Προστάτις, κατὰ μέν τινας, τῶν ὕμνων εἰς τοὺς Θεούς καὶ τῆς λύρας· κατ' ἄλλους δὲ καὶ τῆς γεωμετρίας, γεωργίας, ἱστορίας, γραμματικῆς καὶ τῶν μίμων καὶ παντομίμων, οἷον εὑρετὶς τῶν ὑποκριτῶν, τοὺς κατὰ μίμησιν σχηματισμοὺς, προσώπου, χειρῶν, ποδῶν, κινήσεως σώματος, ἀναγνώσεως καὶ διαθέσεως πρὸς λ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΟΥΡΑΝΙΑΣ  Ἡ Οὐρανία εἶναι ἡ Μοῦσα τῆς Ἀστρονομίας. Ἐτυμολογεῖται ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ( < ὦρος =φύλαξ + ἄνω), ὡς ὁρῶσα καὶ ἀσχολουμένη μὲ τὰ ἄνω ( «οὐρανία, ὁρῶσα τὰ ἄνω» , Κρατύλος, 396, Πλάτων), τὰ σχετικὰ μὲ τοὺς πλανῆτες καὶ τοὺς ἀπλανεῖς.  Γράφει ἡ Ἄννα Τζιροπούλου στὸν «Ἐν τῇ λέξει λόγον» :  «Ἡ ἀστρονομία ( < ἄστρον + νέμω) ἐντάσσεται εἰς τὴν ἐπιστήμη τῶν Μαθηματικῶν.  Μαθηματικά : Ἐκ τοῦ ἀρχικοῦ μῶ = ζητῶ νὰ μάθω, ἀφ' ὅπου καὶ ἡ Μοῦσα καὶ ἡ μάθησις· καὶ τὰ μαθήματα. «Μαθήματα ἐστὶ τὰ κατὰ τὰς τέχνας καὶ ἐπιστήμας διὰ διδασκαλίας τοῖς ἀνθρώποις παραγινόμενα», Σχόλια εἰς Πλάτωνα.  «Λέγεται μαθηματικόν, ἐπειδὴ αὐτὸ διδάσκει ἡμᾶς πῶς δεῖ μανθάνειν τὰ πράγματα...διὰ τοῦτο λέγεται μαθηματικόν, ἐπειδὴ ἐν τῇ διανοίᾳ ἔχει τὴν ὕπαρξιν· μόνη γὰρ ἡ διάνοια μανθάνει...Εἴδη μαθηματικοῦ τέσσαρα : Ἀριθμητική, Γεωμετρία, Μουσική, Ἀστρονομία» , Περὶ Φιλοσοφίας, 12-13, Γαληνός».  (Κλειώ, Οὐρανία, Θάλεια)  Γράφει ὁ Ἀθ. Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, Β', ΙΑ', η' ) :  «Τὴ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΜΕΛΠΟΜΕΝΗΣ  Ἡ Μελπομένη εἶναι ἡ Μοῦσα τῆς Τραγωδίας*1, ἐκ τοῦ μέλπω ( =μελωδῶ, < μέλος < μέλι, ἐκ τῆς μέλιτος γλυκύτητος + ἔπος) + μένος.  «Διὰ μολπῆς («ἡδυσμένῳ λόγῳ») τῶν μονολόγων καὶ διαλόγων, διὰ τῆς μελῳδίας τῶν χορικῶν ἀσμάτων καὶ διὰ δράσεως -ἐξ οὗ δράμα-, μένους. («Δρώντων, καὶ οὗ δι' ἀπαγγελίας περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν», Ἀριστοτέλους, Ποιητική.  Τραγῳδία : < τράγος + ᾠδή. Τὰ πρῶτα χορικὰ ἄσματα ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἐγεννήθη ἡ κλασικὴ τραγῳδία, ἐψάλλοντο ἀπὸ μεταμφιεσμένους εἰς τράγους ἀκολούθους τοῦ Πανὸς καὶ τοῦ Διονύσου», Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος, Ἄννα Τζιροπούλου.  Ἡ λέξις τραγωδία, διὰ συνήθους ἐναλλαγῆς τοῦ ω μὲ τὸ ου (βλ. κώδων-κουδούνι, ὠρανός-οὐρανός κλπ), ἔδωσε τὴν λέξιν «τραγοῦδι».  Γράφει ὁ Ἀθ. Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, Β', Ζ', δ' ) :  «Ἡ δὲ Μελπομένη ἐνομίζετο Εὑρετὶς καὶ Προστάτις τῆς Τραγωδίας καὶ ῥητορικῆς κατ' ἄλλους καὶ τῆς ᾠδῆς, μελωδίας καὶ μολπῆς λεγομένης· ὅθεν ὠνομάσθη καὶ οὔτως· ἐπειδὴ δι' αὐτ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΛΕΙΟΥΣ  «-Ἡ Κλειὼ εἶναι- ἡ Μοῦσα τῆς Ἱστορίας. Ἐκ τοῦ κλέος =δόξα. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ ἱστορία δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ εἶναι δοξασμένη. Ἄδοξη ἑλληνικὴ ἱστορία δὲν νοεῖται.  Ἡ ἱστορία ἐτυμολογεῖται ἐκ τοῦ (F)οἶδα, (F)είδω =γνωρίζω. Ἄρα καταγράφω τὰ ὅσα γνωρίζω. Παρατηρεῖ ὁ Μιστριώτης : «μετὰ μετριοφροσύνης ἔγραψαν οὐχὶ τί ἐγένετο, ἀλλὰ τί γινώσκουσιν»» , Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος, Ἄννα Τζιροπούλου.  Γράφει ὁ Ἀθ. Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, Β', Δ', α' ) :  «Ἡ μὲν Κλειὼ ἐφηῦρε τὴν Ἱστορίαν, ὅθεν ὠνομάσθη καὶ Κλειώ, ἐπειδὴ προξενεῖ κλέος εἰς τοὺς πεπαιδευμένους, καὶ συγγραφεῖς, καὶ εἰς τοὺς ἥρωας, διηγουμένη τὰς πράξεις αὐτῶν καὶ φυλάττουσα αὐτοὺς αἰωνίους, εἰς ὅλας τὰς γενεὰς τῶν ἀνθρώπων. Κατά τινας αὐτὴ εὗρε καὶ τὴν κιθάραν. Ἐπειδὴ ὅμως ὠνείδισε τὴν Ἀφροδίτην διὰ τὸν ἔρωτα τοῦ Ἀδώνιδος, ἐκείνη ὀργισθεῖσα ἐξοίστρησεν αὐτὴν εἰς τὸν ἔρωτα τοῦ Πιέρου, ἐξ οὗ ἐγέννησε τὸν Ὑάκινθον· κατά τινας δὲ καὶ τὸν Ἰάλεμον, Ὑμέναιον καὶ τὸν Λίνον ἐκ τοῦ Μάγνητος, πατρὸς τοῦ Πιέρου.  Ἐζω

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΟΠΗΣ  Ἡ Καλλιόπη εἶναι ἡ Μοῦσα τῆς Ἐπικῆς Ποιήσεως. Ἐτυμολογεῖται ἐκ τοῦ καλός + ἔπος ( =θεῖος λόγος), «διότι διὰ τοῦ ἔπους ἐξυμνοῦνται μεγάλες καὶ ἡρωϊκὲς πράξεις θεῶν καὶ θνητῶν. Εἶναι τὸ εἶδος ποιήσεως τὸ ὁποῖον πρῶτον ἔφτασε εἰς τὴν καλλίστην τελειότητα», Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος, Ἄννα Τζιροπούλου.   Γράφει ὁ Ἀθ. Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, Β', ΙΒ', θ' ) :  «Τὴν δὲ Καλλιόπην λέγουσιν Εὑρετὶν καὶ Προστάτιν τῶν Ἡρωϊκῶν ποιημάτων· ὅθεν ἐπεκαλοῦντο αὐτὴν οἱ ποιηταὶ τῶν τοιούτων ποιημάτων εἰς τὴν ἀρχὴν, ὡς ὁ Ὅμηρος, «μῆνιν ἄειδε Θεά» καὶ «ἄνδρα μοι ἔνεπε Μοῦσα» εἰς τὴν ἀρχὴν τῆς Ἰλιάδος καὶ Ὀδυσσείας. Κατ' ἄλλους δὲ ἦτον Ἔφορος καὶ Εὑρετὶς τῆς ῥητορικῆς καὶ ἐπειδὴ εἶχε φωνὴν καλήν, ὠνομάσθη Καλλιόπη, ἀπὸ τοῦ καλὴν τὴν ὄπα*1 ἔχειν· ἦτον δὲ ἡ ἐπισημοτάτη πασῶν τῶν ἄλλων ἀδελφῶν αὐτῆς καὶ συνώδευε πάντοτε τοὺς βασιλεῖς, οἱ ὁποῖοι δι' αὐτῆς, οἷον διὰ τῆς γλυκύτητος τῶν λόγων καὶ τῆς πειθοῦς, κατεμάλαττον τὰς καρδίας τῶν ἀνθρώπων καὶ ἔκλιναν εἰς ὑποταγὴν

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΘΑΛΕΙΑΣ  Ἡ Θάλεια εἶναι ἡ Μοῦσα τῆς Κωμωδίας. Ἐτυμολογεῖται ἐκ τοῦ θάλλω ( =ἀνθίζω, ἀκμάζω, εἶμαι θαλερός). «Ἄρα ἡ κωμῳδία σὲ κάνει νὰ παραμένῃς θαλερός- «τὸ γέλιο κάνει καλό». «Δι' ἡδονῆς καὶ γέλωτος περαίνουσα τῶν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν».  Κωμῳδία : ἐκ τοῦ κῶμος + ᾠδή. Κῶμος* εἶναι λαϊκὴ διονυσιακὴ λιτανεία μὲ χορούς, ἄσματα καὶ ἀστεϊσμοὺς πρὸς τιμὴν τοῦ Διονύσου, ἀνὰ τὰς ὁδοὺς τῆς κώμης.  Σημ.: Τραγῳδία καὶ Κωμῳδία ἠθοποιοῦν ( < ἦθος + ποιῶ).  «Ἡθοποιία δὲ ἐστὶ καὶ μίμησις ἤθους ὑποκειμένου προσώπου».  *Ὁ κῶμος δὲν πρέπει νὰ συγχέεται μὲ τὸν κομμόν ( =θρῆνον) τῆς τραγῳδίας, ὅπερ ἐκ τοῦ ῥ. κόπτομαι = κτυπιέμαι, τύπτομαι» , Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος, Ἄννα Τζιροπούλου.  Γράφει ὁ Ἀθ. Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, Β', ΣΤ', γ' ) :  «Τὴν δὲ Θάλειαν λέγουσιν Εὑρετὶν τῆς Κωμωδίας, γεωργίας, φυτουργίας, γεωμετρίας καὶ ἀρχιτεκτονικῆς καὶ προστάτιν τῶν συμποσίων· ὅθεν ὠνομάσθη οὔτως ἀπὸ τοῦ θαλεία, τὸ συμπόσιον· ἤ τὸ συμπόσιον ὠνομάσθη οὔτως ἀπ' αὐτῆς. Κα

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΥΤΕΡΠΗΣ  Γράφει ὁ Ἀθ. Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, Β', Ε', β' ) :  «Ἡ δὲ Εὐτέρπη, κατὰ μέν τινας, ἐφηῦρε τοὺς αὐλοὺς καὶ διὰ τοῦτον ὠνομάσθη οὔτως, ἐπειδὴ τέρπει τοὺς ἀκροατάς. Κατ' ἄλλους δὲ ἐφηῦρε καὶ ἄλλα πολλὰ ὄργανα μουσικά καὶ κατ' ἄλλους αὐτὴ ἐπενόησε τὰ μαθήματα, οἷον τὰ ἐπιστῆμας καὶ διὰ τοῦτον ὠνομάσθη οὔτως, ἐπειδὴ τὰ μαθήματα τέρπουσι τοὺς ἀνθρώπους, τοὺς μανθάνοντας αὐτά...ἤ ἐπειδὴ εἶναι καὶ εὐτερπεῖς οἱ λόγοι τῶν πεπαιδευμένων. Ἄλλοι δὲ λέγουσιν αὐτὴν εὑρετὶν τῆς διαλεκτικῆς... Ἐζωγράφιζον δὲ αὐτὴν αὐλοῦσαν ἤ καὶ κρατοῦσαν τὸν αὐλὸν μόνον, ὀρθὴν ἤ καθήμενην, στέφανον ἄνθινον ἔχουσαν, τὸν Ἔρωτα παρ' αὐτὴν καὶ διάφορα ὄργανα μουσικά κείμενα καὶ δένδρα ὑψηλὰ πρὸς τοὺς πόδας αὐτῆς· ἐπειδὴ τὸ δένδρον εἶναι καθέδρα τοῦ τέττιγος, ὁ δὲ τέττιξ σύμβολον μουσικῆς».  Πράγματι τὸ ὄνομα τῆς Εὐτέρπης δηλοῖ καὶ τίνος προστάτις εἶναι, ἤτοι τῆς λυρικῆς ποιήσεως, «καθῶς εὖ τέρπει, δηλαδὴ καλῶς μᾶς εὐχαριστεῖ, μᾶς θερμαίνει τὴν καρδιά· τὸ δὲ τέρπω ἐτυμ