ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝ (ΜΕΡΟΣ 1ον)

Γράφει ὁ Ἀθανάσιος Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, βιβλ. Β', κεφ. Γ') περὶ τῶν Μουσῶν : 

«Αἱ Μοῦσαι ἦσαν θυγατέρες, κατὰ μέν τινας, τοῦ δευτέρου, κατὰ δ' ἄλλους τοῦ τρίτου Διὸς καὶ τῆς Μνημοσύνης. Κατ' ἄλλους τοῦ Πιέρου*1 καὶ τῆς Πληΐδος ἤ τῆς Ἀντιόπης. Κατ' ἄλλους τοῦ Οὐρανοῦ καὶ τῆς Γῆς, ἤ τοῦ Αἰθέρος καὶ τῆς Πλουσίας ἤ τοῦ Ἀπόλλωνος ἤ τοῦ Μέμνονος καὶ τῆς Θεσπίας. Φαίνεται ὅμως ὅτι αἱ Μοῦσαι ἦσαν πολλαὶ καὶ διάφοροι, ὅθεν καὶ ἡ διαφορὰ τῶν γονέων, τοῦ ἀριθμοῦ καὶ τῶν ὀνομάτων αὐτῶν· κατ' ἄλλους δὲ, ἦσαν δύω γενέσεις τῶν Μουσῶν καὶ αἱ μὲν πρῶται αἱ θυγατέρες τοῦ Οὐρανοῦ, ἦσαν ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ Κρόνου· αἱ δὲ δεύτεραι ἦσαν θυγατέρες τοῦ Διὸς καὶ τῆς Μνημοσύνης, αἱ γνωστόταται καὶ ἐπισημόταται, κατὰ τὴν κοινὴν γνώμην. 

Καὶ κατὰ μέν τινας ἦσαν δύω, κατ' ἄλλους δὲ τρεῖς, Μελέτη, Μνήμη καὶ Ἀοιδή*2, ἤ Κηφισός, Βορωσθενὶς καὶ Ἀπολλωνὶς ὀνομαζόμεναι καὶ ἰσάριθμοι μὲ τοὺς τρεῖς τόνους, τρεῖς χρόνους καὶ τρεῖς ἀριθμούς*3.
Κατ' ἄλλους δέ, ἦσαν τέσσαρες, Θελξιόπη, Μνήμη, Ἀοιδὴ καὶ Μελέτη ἤ Ἀρχή, Θελξινόη, Μελέτη καὶ Ἀοἰδή, ἰσάριθμοι μὲ τὰς τέσσαρας διαλέκτους, Ἀττικήν, ἰωνικήν, Αἰολικὴν καὶ Δωρικήν. 
Κατ' ἄλλους δὲ πέντε, κατὰ τὸν ἀριθμὸν τῶν πέντε αἰσθήσεων καὶ ὁμώνυμοι αὐτῶν· οἷον Ὅρασις, Γεῦσις, Ὄσφρησις, Ἁφὴ καὶ Ἀκοή.
Κατ' ἄλλους δὲ ἑπτά, Νεῖλος, Τριτώ, Ἀσωπός, Ἑπτάπολη, Ἀχελωΐς, Τιπόπλους καὶ Ῥοδία, κατὰ τοὺς ἑπτὰ πλανήτας, τὰς ἑπτὰ χορδὰς τῆς λύρας καὶ τὰ ἑπτὰ φωνήεντα.
Κατ' ἄλλους δὲ διὰ τὰς ἐννέα ἐφευρέσεις αὐτῶν ὠνομάσθησαν ἐννέα, Καλλιχόρη, Εὐνίκη, Ἑλίκη, Θελξινόη, Τερψιχόρη, Εὐτέρπη, Ἐγκελάδη, Δία καὶ Εὐνόπη· κατ' ἄλλους δὲ τὰ τρεῖς πρώτας, Μελέτην, Μνήμην καὶ Ἀοιδήν, ὠνόμασαν αἱ Ἀλωεῖδαι, τὰς δὲ ἑξῆς ἐννέα ὠνόμασεν ὁ Πίερος, ἔπειτα καὶ ὁ Ἡσίοδος· Κλειώ, Εὐτέρπην, Θάλειαν, Μελπομένην, Τερψιχόρην, Ἐρατώ, Πολύμνιαν, Οὐρανίαν καὶ Καλλιόπην· καὶ ταύτην τὴν γνώμην ἐδέχθησαν κοινῶς ἅπαντες. Ὅθεν καὶ ὁ Ἡρόδοτος ὠνόμασε τὰς ἐννέα βίβλους αὐτοῦ οὔτως. Κατ' ἄλλους δέ, ὠνομάσθησαν ἐννέα διὰ τοῦ τετραγώνου τοῦ τρία, τοῦ τελειοτάτου παρὰ τοῖς παλαιοῖς νομιζομένου ἀριθμοῦ. 

Ἐγεννήθησαν δὲ εἰς τὴν Πιερίαν* ὅπου ἰδὼν ὁ Ζεὺς τὴν Μνημοσύνην καὶ ἐρωτευθείς, μετεμορφώθη εἰς σχῆμα ποιμένος καὶ ἐξηπάτησεν αὐτήν· καὶ κοιμηθεὶς ἐννέα νύκτας, ἐγέννησε τὰς ἐννέα Μοῦσας, ὁμοίας καὶ ὁμογνώμονας κατὰ πᾶντα· ἡ δὲ Μνημοσύνη ἔδωκεν αὐτὰς εἰς τὴν Νύμφην Εὐφήμην νὰ τὰς ἀναθρέψῃ, κατέστησε καὶ τὸν Ἀπόλλωνα διδάσκαλον καὶ ἐδίδασκεν αὐτὰς διάφορα μαθήματα.
Εὐδοκίμησαν δὲ τόσον εἰς τὰς μαθήσεις καὶ μάλιστα εἰς τὴν μουσικήν, ὥστε δὲν ηὑρέθη ποτὲ ἄλλος ἐμπειρότερος αὐτῶν. Ὅθεν δὲν ἐφρόντιζον πλέον περὶ τῶν βιωτικῶν πραγμάτων, ἀλλ' ἐζήτουν τόπον ἥσυχον, ὡραῖον καὶ ἁρμόδιον εἰς τὴν τοιαύτην θεῖαν καὶ οὐράνιον διαγωγήν· εὗρον λοιπὸν τὸν Ἑλικῶνα τοιοῦτον, τὸ ὡραιότατον, χαριέστατον καὶ τερπνότατον ὄρος τῆς Βοιωτίας. 

(Αἴθουσα τῶν Μουσῶν, Βατικανό)

Ὅθεν ἦλθον καὶ διέτριβον ἐκεῖ μὲ τὸν διδάσκαλον αὐτῶν Ἀπόλλωνα, καταγινόμεναι εἰς συνθέσεις ὕμνων· ἐχόρευον δὲ συνεχῶς καὶ περὶ τὸν βωμὸν τοῦ ἐκεῖ Διός, ψάλλουσαι μὲ ἁρμονίαν μελωδικὴν τὰ κατορθώματα αὐτοῦ καὶ ἔχουσαι ἀρχηγὸν τῆς χορείας τὸν Ἀπόλλωνα, ἱστάμενον ἐν τῷ μέσῳ καὶ κρούοντα τὴν λύραν· ἔπειτα ἐκάθηντο ὑπὸ τὰς δάφνας, ἔχουσαι πάλιν τὸν Ἀπόλλωνα εἰς τὴν μέσην κρούοντα τὴν λύραν· ἐκράτουν καὶ αὐταὶ τὰ ὄργανα αὐτῶν καὶ προσήρμοζον αὐτὰ κατὰ τὴν λύραν τοῦ διδασκάλου καὶ συγκροτοῦσαι μελωδίαν ἐναρμόνιον καὶ ἀμίμητον, ἔψαλλον ὕμνους*4, τόσον μελωδικούς, ὥστε ἕν ὁλόκληρον ἔθνος τὸ ὁποῖο ἦτο ἐκεῖ πλησίον κατεγοητεύθη ὑπὸ τῆς μελωδίας καὶ δὲν ἐφρόντιζε πλέον διὰ τὰ ἀναγκαῖα τῆς ζωῆς, ἀλλ' ἐσυνάζοντο νὰ ἀκούωσι κεχηνότες καὶ μὲ ἄκραν προσοχήν, ἀκίνητοι, ὥστε κατεξηράνθησαν ὑπὸ τῆς πείνης καὶ τέλος μετεμορφώθησαν εἰς τέττιγας*5, οἱ ὁποῖοι ψάλλουσι ἔτι ἀκαταπαύστως ἐπὶ τῶν δένδρων, ἔχοντες ἔναυλον τὴν μελωδίαν ἐκείνην καὶ μὴ φροντίζοντες παντάπασι περὶ τροφῆς. 

Ἀφ' οὗ δὲ ἐβαρύνοντο τὴν εἰς τὸν Ἑλικῶνα διατριβήν, ἤρχοντο εἰς τὸν Παρνασσὸν καὶ διέτριβον καὶ ἐκεῖ μερικὸν καιρόν, ἐπειδὴ ἦτον τοιοῦτον καὶ τοῦτο τὸ ὄρος· ἔπειτα ἐπέστρεφον πάλις εἰς τὸν Ἑλικῶνα. Ὅθεν ὠνομάσθησαν τὰ ὄρη αὐτὰ καταγώγια καὶ ἐνδιαιτήματα τῶν Μουσῶν. Ὅτε δὲ ἔπαυον τὸν χορὸν καὶ τὴν μελωδίαν, κατέβαινον εἰς τὸν Ὀλμειὸν ἤ εἰς τὸν Περμησσὸν ποταμόν, εἰς τοὺς πρόποδας τοῦ Ἑλικῶνος καὶ ἐλούοντο· ἐνίοτε δὲ ἐλούοντο καὶ εἰς τὴν Ἱπποκρήνην, ἡ ὁποία ἦτον εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ Ἑλικῶνος· καὶ εἰς τὴν Κασταλίαν τοῦ Παρνασσοῦ, εἰς τὴν Ἀγανίππην τῆς Βοιωτίας καὶ Λιβύθραν τῆς Θεσσαλίας· ὅθεν ὠνομάζοντο καὶ Λιβυθρίδες. 

Ὅτε δὲ ἀνέβαινον ποτὲ εἰς τὸν Παρνασσὸν καὶ συνέβη βροχὴ ῥαγδαία καὶ ἄνεμος, ἐκάλεσεν αὐτὰς ὁ Πυρηνεὺς Βασιλεὺς τῆς Δαυλίας εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ, ἕως νὰ παύσῃ ἡ τρικυμία, ἔχων σκοπὸν δόλιον καὶ ἀνόσιον· ἐπειδὴ ἀφ' οὗ ἔπαυσεν ἡ βροχὴ καὶ παρεσκευάζοντο νὰ ἀναχωρήσωσιν, ἔκλεισε τὰς θύρας καὶ ἐβίαζεν αὐτάς, ὥστε ἐπτερώθησαν καὶ ἔφυγον ἱπτάμεναι εἰς ἀποφυγὴν τοῦ κινδύνου· ἐκεῖνος ὅμως ἀπεφάσισε νὰ τὰς κυνηγήσῃ, ὅθεν ἀνέβη εἰς ἕναν πύργον νὰ ἰδῇ πρὸς ποῖον μέρος φεύγουσιν· ἔπειτα ἐπέτασε καὶ αὐτὸς νὰ τὰς φθάσῃ· ἐπειδὴ ὅμως ἦτον ἄπτερος, ἔπεσεν εἰς τὴν γῆν καὶ ἐφονεύθη». 

*Τινὲς ἀναφέρουσι δύο ὄρη Πιερία ὀνομαζόμενα· τὸ μὲν εἰς τὴν Θράκην, ὅπου διέτριβεν ὁ Ὀρφεὺς καὶ τὸ ἄλλο εἰς τὴν Βοιωτίαν καὶ εἰς τοῦτον ἐγεννήθησαν αἱ Μοῦσαι. Πιερία δὲ ἐλέγετο καὶ ἡ παραθαλάσσιος χώρα τοῦ Θερμαϊκοῦ κόλπου ἀπὸ τοῦ Ἀλιάκμονος ποταμοῦ μέχρι τοῦ Ἀξιοῦ. 

(Οἱ Μοῦσες χορεύουν στὸν Ἑλικῶνα, μὲ τὸν Ἀπόλλωνα νὰ δίνει τὸν ῥυθμόν μὲ τὴν λύρα του) 

*1 Ὁ Πίερος, ἐξ οὗ ἡ Πιερία, ἦταν υἰὸς τοῦ Μακεδόνος -ποὺ ὠνόμασε τὴν Μακεδονία-, ἤτοι ἐγγονὸς τοῦ Διὸς καὶ ἀδελφὸς τοῦ Ἀμάθου/ Ἠμάθου ποὺ ἔδωσε τὸ ὄνομά του στὴν Ἠμαθία. 

«Μακεδών ὁ Διὸς καὶ Αἰθρίας κατασχὼν τὴν χώραν οὖσαν Θρᾴκης ἀφ' ἑαυτοῦ Μακεδονίαν προσηγόρευσεν: γήμας δὲ μίαν τῶν ἐγχωρίων τεκνοῦται δύο παῖδας Πίερον καὶ Ἄμαθον, ἀφ' ὧν δύο πόλεις Πιερία καὶ Ἀμαθία ἐν Μακεδονίᾳ», Ἱστορ. παρὰ Μαρσ., ἀπόσπ. 13, Μαρσύας ὁ Πελλαῖος. 

Σὲ ἄλλες ἐκδοχὲς ὁ Πίερος ἀναφέρεται ὡς υἰὸς τοῦ Λίνου καὶ παπποῦς τοῦ Ὀρφέως. Καὶ ἄλλοῦ (βλ. «Βιβλιοθήκη», 1,3,3, Ἀπολλόδωρος), Πίερος ἀναφέρεται κάποιος υἰὸς τοῦ Μάγνητος (βλ. Μαγνησία), σύντροφος τῆς Μούσης Κλειοῦς καὶ πατὴρ τοῦ Ὑακίνθου. 

Σχετικῶς μὲ τὸν βασιλέα τῆς Ἠμαθίας, Ἠμαθίωνα, ὁ  Ἡσίοδος (Θεογονία, 984-5) τὸν ἀναφέρει ὡς ἀδελφὸν τοῦ βασιλέως τῆς Αἰθιοπίας, Μέμνονος, ἀλλὰ καὶ υἰὸν τοῦ Τιθωνοῦ καὶ τῆς Ἠοῦς, ἄρα καὶ ἐγγονὸν τῶν Τιτάνων, Ὑπερίωνος καὶ Θεῖας : 

«Τιθωνῷ δ᾽ Ἠὼς τέκε Μέμνονα χαλκοκορυστήν, Αἰθιόπων βασιλῆα, καὶ Ἠμαθίωνα ἄνακτα». 

*2 Οἱ Ἀλωάδες σύμφωνα μὲ τὸν Παυσανία, ἐνόμισαν τρεῖς εἶναι οἱ Μοῦσες, ἡ Μνήμη, ἡ Μελέτη καὶ ἡ Ἀοιδή, μέχρι ποὺ ὁ Πίερος πῆγε ἀπὸ τὴν Μακεδονία στὶς Θεσπιὲς καὶ κατέστησε τὶς γνωστὲς πλέον ἐννέα Μοῦσες. 

«Ἄσκρης μὲν δὴ πύργος εἷς ἐπ' ἐμοῦ καὶ ἄλλο οὐδὲν ἐλείπετο ἐς μνήμην, οἱ δὲ τοῦ Ἀλωέως παῖδες ἀριθμόν τε Μούσας ἐνόμισαν εἶναι τρεῖς καὶ ὀνόματα αὐταῖς ἔθεντο Μελέτην καὶ Μνήμην καὶ Ἀοιδήν. χρόνῳ δὲ ὕστερόν φασι Πίερον Μακεδόνα, ἀφ' οὗ καὶ Μακεδόσιν ὠνόμασται τὸ ὄρος, τοῦτον ἐλθόντα ἐς Θεσπιὰς ἐννέα τε Μούσας καταστήσασθαι καὶ τὰ ὀνόματα τὰ νῦν μεταθέσθαι σφίσι», Ἑλλάδος περιήγ., 9, 29, Παυσανίας. 

*3 Τρεῖς τόνοι : Ὀξεῖα, Βαρεῖα, Ὀξυβαρεῖα/ Περισπωμένη. 

     Τρεῖς χρόνοι : Παρελθών, Παρών, Μέλλων

     Τρεῖς ἀριθμοί : Ἑνικός, Δυϊκός, Πληθυντικός. 

*4 Ὁ Πυθαγόρας ὑποστήριζε πὼς ἀπὸ τὴν περιφορὰ τῶν πλανητῶν ἐπὶ τῶν τροχιῶν τους καὶ χάριν στὴν τριβή τους μὲ τὸν αἰθέρα τοῦ γαλαξία, παράγονται ἤχοι τῶν ὁποίων τὸ μουσικὸν ὕψος ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν ἀκτῖνα κάθε τροχιᾶς καὶ τὴν ταχύτητα τῆς περιφορᾶς τοῦ κάθε πλανήτου. Τὸ σύνολον τῶν ἤχων αὐτῶν τὸ ὠνόμασε «Ἁρμονία τῶν σφαιρῶν». 

Τὸ ἡλιακόν μας σύστημα (καὶ ὄχι μόνον) δὲν εἶναι παρὰ μία μουσικὴ συμφωνία τῶν παραγομένων ἤχων ἐκ τῆς κινήσεως τῶν πλανητῶν μὲ διευθύνοντα (μαέστρο) τὸν ἥλιον (διόλου τυχαίως θεὸς τῆς μουσικῆς καὶ καθοδηγητὴς τῶν Μουσῶν θεωρεῖται ὁ Ἀπόλλων). Ἡ δὲ ἀπόστασις τῶν πλανητῶν μεταξύ τους καὶ ἀπὸ τὸν ἥλιον, ἄν τεθεῖ σὲ μῆκος χορδῆς καὶ παιχτεῖ σὲ συγχορδία, παράγει μουσικήν (ἀναλύεται περισσότερον ἡ ἁρμονία τῶν σφαιρῶν στὸ 3ον μέρος τοῦ ἄρθρου, στὰ περὶ τῆς Ἐρατοῦς).

*5 Κοινῶς τὰ τζιτζίκια. Ὠνομάσθησαν τέττιγες «διὰ τὴν συνεχῆ λαλιὰν καὶ θόρυβον συνεχῆ, καὶ φωνῆς τορότητα ( < τορός = διαπεραστικός). Ἐκ τοῦ τερετίζω, «τερετίξ». Μουσικώτατον γὰρ τὸ ζῶον», Μέγα Ἐτυμολογικόν. 

Ὁ τέττιξ χρησιμοποιήθηκε καὶ ὡς σύμβολον τῶν Ἀθηναίων, τῶν τεττιγοφόρων (ἐπειδὴ οἱ Ἀθηναῖοι φοροῦσαν χρυσοῦς τέττιγας, ἐκλήθησαν τεττιγοφόροι), διότι οἱ Ἀθηναῖοι ἦταν αὐτόχθονες. Ὁ συμβολισμὸς προέκυψε διότι ὁ τέττιξ ἐναποθέτει τὰ αὐγά του στὴν γῆ καὶ φαίνονται τὰ νεογνά τους, ὡς γεννώμενα ἐξ αὐτῆς, ἤτοι αὐτό-χθονα.