ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ (ΜΕΡΟΣ 8ον, στ. 1027-1111)

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΔΙΑΛΟΓΟΝ ΤΟΥ ΚΙΝΗΣΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΚΗΡΥΚΑ ΤΩΝ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ, ΕΙΣΕΡΧΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΣΚΗΝΗ Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΙ Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΓΕΡΟΝΤΩΝ. 

Τὸ ἀρχεῖον ἐδῶ : ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ (ΜΕΡΟΣ 8ον, στ. 1027-1111)

ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΝ 

(Χορὸς Γερόντων

οὐδέν ἐστι θηρίον γυναικὸς ἀμαχώτερον,

οὐδὲ πῦρ, οὐδ᾽ ὧδ᾽ ἀναιδὴς οὐδεμία πόρδαλις.    1015

Χορὸς Γυναικῶν

ταῦτα μέντοι <σὺ> ξυνιεὶς εἶτα πολεμεῖς ἐμοί,

ἐξὸν ὦ πόνηρε σοὶ βέβαιον ἔμ᾽ ἔχειν φίλην;

Χορὸς Γερόντων

ὡς ἐγὼ μισῶν γυναῖκας οὐδέποτε παύσομαι.

Χορὸς Γυναικῶν

ἀλλ᾽ ὅταν βούλῃ σύ· νῦν δ᾽ οὖν οὔ σε περιόψομαι

γυμνὸν ὄνθ᾽ οὕτως. ὁρῶ γὰρ ὡς καταγέλαστος εἶ.    1020

ἀλλὰ τὴν ἐξωμίδ᾽ ἐνδύσω σε προσιοῦσ᾽ ἐγώ.

Χορὸς Γερόντων

τοῦτο μὲν μὰ τὸν Δί᾽ οὐ πονηρὸν ἐποιήσατε·

ἀλλ᾽ ὑπ᾽ ὀργῆς γὰρ πονηρᾶς καὶ τότ᾽ ἀπέδυν ἐγώ.

Χορὸς Γυναικῶν

πρῶτα μὲν φαίνει γ᾽ ἀνήρ, εἶτ᾽ οὐ καταγέλαστος εἶ.

κεἴ με μὴ ᾽λύπεις, ἐγώ σου κἂν τόδε τὸ θηρίον    1025

τοὐπὶ τὠφθαλμῷ λαβοῦσ᾽ ἐξεῖλον ἂν ὃ νῦν ἔνι). 

Χορὸς Γερόντων

τοῦτ᾽ ἄρ᾽ ἦν με τοὐπιτρῖβον, δακτύλιος οὑτοσί·

ἐκσκάλευσον αὐτό, κᾆτα δεῖξον ἀφελοῦσά μοι·

ὡς τὸν ὀφθαλμόν γέ μου νὴ τὸν Δία πάλαι δάκνει.

Χορὸς Γυναικῶν

ἀλλὰ δράσω ταῦτα· καίτοι δύσκολος ἔφυς ἀνήρ.    1030

ἦ μέγ᾽ ὦ Ζεῦ χρῆμ᾽ ἰδεῖν τῆς ἐμπίδος ἔνεστί σοι.

οὐχ ὁρᾷς; οὐκ ἐμπίς ἐστιν ἥδε Τρικορυσία;

Χορὸς Γερόντων

νὴ Δί᾽ ὤνησάς γέ μ᾽, ὡς πάλαι γέ μ᾽ ἐφρεωρύχει,

ὥστ᾽ ἐπειδὴ ᾽ξῃρέθη, ῥεῖ μου τὸ δάκρυον πολύ.

Χορὸς Γυναικῶν

ἀλλ᾽ ἀποψήσω σ᾽ ἐγώ, καίτοι πάνυ πονηρὸς εἶ,    1035

καὶ φιλήσω.

Χορὸς Γερόντων

μὴ φιλήσῃς.

Χορὸς Γυναικῶν

ἤν τε

βούλῃ γ᾽ ἤν τε μή.

Χορὸς Γερόντων

ἀλλὰ μὴ ὥρασ᾽ ἵκοισθ᾽· ὡς ἐστὲ θωπικαὶ φύσει,

κἄστ᾽ ἐκεῖνο τοὔπος ὀρθῶς κοὐ κακῶς εἰρημένον*,

οὔτε σὺν πανωλέθροισιν οὔτ᾽ ἄνευ πανωλέθρων.

ἀλλὰ νυνὶ σπένδομαί σοι, καὶ τὸ λοιπὸν οὐκέτι    1040

οὔτε δράσω φλαῦρον οὐδὲν οὔθ᾽ ὑφ᾽ ὑμῶν πείσομαι.

ἀλλὰ κοινῇ συσταλέντες τοῦ μέλους ἀρξώμεθα.

Χορός

οὐ παρασκευαζόμεσθα

τῶν πολιτῶν οὐδέν᾽ ὦνδρες

φλαῦρον εἰπεῖν οὐδὲ ἕν.    1045

ἀλλὰ πολὺ τοὔμπαλιν πάντ᾽ ἀγαθὰ καὶ λέγειν

καὶ δρᾶν· ἱκανὰ γὰρ τὰ κακὰ* καὶ τὰ παρακείμενα*.

ἀλλ᾽ ἐπαγγελλέτω πᾶς ἀνὴρ καὶ γυνή,

εἴ τις ἀργυρίδιον δεῖται    1050

λαβεῖν μνᾶς ἢ δύ᾽ ἢ τρεῖς,

ὡς πόλλ᾽ ἔσω ᾽στὶν

κἄχομεν βαλλάντια.

κἄν ποτ᾽ εἰρήνη φανῇ,

ὅστις ἂν νυνὶ δανείσηται    1055

παρ᾽ ἡμῶν,

ἃν λάβῃ μηκέτ᾽ ἀποδῷ.

Χορός

ἑστιᾶν δὲ μέλλομεν ξένους

τινὰς Καρυστίους, ἄν-

δρας καλούς τε κἀγαθούς.    1060

κἄστιν <ἔτ᾽> ἔτνος τι· καὶ δελφάκιον* ἦν τί μοι,

καὶ τοῦτο τέθυχ᾽, ὡς τὰ κρέ᾽ ἔδεσθ᾽ ἁπαλὰ καὶ καλά.

ἥκετ᾽ οὖν εἰς ἐμοῦ τήμερον· πρῲ δὲ χρὴ

τοῦτο δρᾶν λελουμένους αὔ-

τούς τε καὶ τὰ παιδί᾽, εἶτ᾽ εἴσω βαδίζειν,    1065

μηδ᾽ ἐρέσθαι μηδένα,

ἀλλὰ χωρεῖν ἄντικρυς

ὥσπερ οἴκαδ᾽ εἰς ἑαυτῶν

γεννικῶς, ὡς    1070

ἡ θύρα κεκλῄσεται.

Χορός

καὶ μὴν ἀπὸ τῆς Σπάρτης οἱδὶ πρέσβεις ἕλκοντες ὑπήνας

χωροῦσ᾽, ὥσπερ χοιροκομεῖον περὶ τοῖς μηροῖσιν ἔχοντες*.

ἄνδρες Λάκωνες πρῶτα μέν μοι χαίρετε,

εἶτ᾽ εἴπαθ᾽ ἡμῖν πῶς ἔχοντες ἥκετε.    1075

Λάκων

τί δεῖ ποθ᾽ ὑμὲ πολλὰ μυσίδδειν ἔπη;

ὁρῆν γὰρ ἔξεσθ᾽ ὡς ἔχοντες ἵκομες.

Χορός

βαβαί· νενεύρωται μὲν ἥδε συμφορὰ*

δεινῶς, τεθερμῶσθαί γε χεῖρον φαίνεται.

Λάκων

ἄφατα. τί κα λέγοι τις; ἀλλ᾽ ὅπᾳ σέλει    1080

παντᾷ τις ἐλσὼν ἁμὶν εἰράναν σέτω*.

Χορός

καὶ μὴν ὁρῶ καὶ τούσδε τοὺς αὐτόχθονας

ὥσπερ παλαιστὰς ἄνδρας ἀπὸ τῶν γαστέρων

θαἰμάτι᾽ ἀποστέλλοντας· ὥστε φαίνεται

ἀσκητικὸν τὸ χρῆμα τοῦ νοσήματος.    1085

Ἀθηναῖος

τίς ἂν φράσεις ποῦ᾽ στιν ἡ Λυσιστράτη;

ὡς ἄνδρες ἡμεῖς οὑτοιὶ τοιουτοιί.

Χορός

χαὔτη ξυνᾴδει χἠτέρα ταύτῃ νόσῳ.

ἦ που πρὸς ὄρθρον σπασμὸς* ὑμᾶς λαμβάνει;

Ἀθηναῖος

μὰ Δί᾽ ἀλλὰ ταυτὶ δρῶντες ἐπιτετρίμμεθα*.    1090

ὥστ᾽ εἴ τις ἡμᾶς μὴ διαλλάξει ταχύ,

οὐκ ἔσθ᾽ ὅπως οὐ Κλεισθένη βινήσομεν.

Χορός

εἰ σωφρονεῖτε, θαἰμάτια λήψεσθ᾽, ὅπως

τῶν Ἑρμοκοπιδῶν* μή τις ὑμᾶς ὄψεται.

Ἀθηναῖος

νὴ τὸν Δί᾽ εὖ μέντοι λέγεις.    1095

Λάκων

ναὶ τὼ σιὼ

παντᾷ γα*. φέρε τὸ ἔσθος ἀμβαλώμεθα*.

Ἀθηναῖος

ὢ χαίρετ᾽ ὦ Λάκωνες· αἰσχρά γ᾽ ἐπάθομεν.

Λάκων

ὦ Πολυχαρείδα δεινά κ᾽ αὖ ᾽πεπόνθεμες*,

αἰ εἶδον ἁμὲ τὦνδρες* ἀμπεφλασμένως*.

Ἀθηναῖος

ἄγε δὴ Λάκωνες αὔθ᾽ ἕκαστα χρὴ λέγειν.    1100

ἐπὶ τί πάρεστε δεῦρο;

Λάκων

περὶ διαλλαγᾶν

πρέσβεις.

Ἀθηναῖος

καλῶς δὴ λέγετε· χἠμεῖς τουτογί.

τί οὐ καλοῦμεν δῆτα τὴν Λυσιστράην,

ἥπερ διαλλάξειεν ἡμᾶς ἂν μόνη;

Λάκων

ναὶ τὼ σιὼ κἂν λῆτε τὸν Λυἵστρατον/ Λυσίστρατον.    1105

Ἀθηναῖος

ἀλλ᾽ οὐδὲν ἡμᾶς, ὡς ἔοικε, δεῖ καλεῖν·

αὐτὴ γάρ, ὡς ἤκουσεν, ἥδ᾽ ἐξέρχεται. 

Χορός

χαῖρ᾽ ὦ πασῶν ἀνδρειοτάτη· δεῖ δὴ νυνί σε γενέσθαι

δεινὴν <μαλακήν/ δειλὴν> ἀγαθὴν φαύλην σεμνὴν ἀγανὴν πολύπειρον·

ὡς οἱ πρῶτοι τῶν Ἑλλήνων τῇ σῇ ληφθέντες ἴυγγι    1110

συνεχώρησάν σοι καὶ κοινῇ τἀγκλήματα πάντ᾽ ἐπέτρεψαν.

... 

(συνεχίζεται...) 

ΣΧΟΛΙΑ 

στ. 1038 «κἄστ᾽ ἐκεῖνο τοὔπος ὀρθῶς κοὐ κακῶς εἰρημένον» : «Ἐν παροιμίᾳ τοῦτο ἔλεγον «κακὸν γυναῖκες, ἀλλ' ὅμως, ὦ δημόται, οὐκ ἔστιν οἰκεῖν οἰκίαν ἄνευ κακοῦ»· καὶ Ἡσίοδος (Ἔργα καὶ Ἡμέραι, 58) «ἑὸν κακὸν ἀμφαγαπῶντες». 

στ. 1048 «ἱκανὰ γὰρ τὰ κακὰ» : «Τὸν πόλεμον λέγουσι. Ἱκανῶς γὰρ ἐκακοπράγουν ἤδη μετὰ τὰ ἐν Σικελίᾳ». 

στ. 1048 «ἱκανὰ γὰρ...τὰ παρακείμενα» : «Τὴν τῶν γυναικῶν καὶ ἀνδρῶν στάσιν λέγει τὰ παρακείμενα». 

στ. 1061 «δελφάκιον» : Δελφάκιον εἶναι τὸ μικρὸ γουρούνι, ἀλλὰ καὶ μία λέξις γιὰ τὸ γυναικεῖον αἰδοῖον. Προφανῶς ἡ λέξις «δελφάκιον», χαρακτηρίζουσα τὸ γυναικεῖον αἰδοῖον, σχετίζεται μὲ τὴν δελφύν ( =μῆτρα), ἐξ οὗ καὶ ὁ ὁμομήτριος μέχρι σήμερα λέγεται ἀ-δελφός. Ὁ Ἀριστοφάνης παίζει γιὰ ἀκόμη μιὰ φορὰ μὲ τὶς λέξεις. 

στ. 1073 «χοιροκομεῖον περὶ τοῖς μηροῖσιν ἔχοντες» : «Διὰ τὴν τοῦ αἰδοίου ἐξοχήν. Τοῦτο δέ φασιν, ἐπεὶ καθελκόμενα εἶχον τὰ ἰμάτια, ὥστε δόξαι ἀγγεῖά τινα ἔχειν αὐτούς. Τὸ δὲ χοιροκομεῖον ἔοικε πλεκτὸν ἀγγεῖον εἶναι, ἐν ᾧ τοὺς νέους ἔτρεφον χοίρους περιδήσαντες. Νῦν δὲ λέγει τὸν πάσσαλον, ἐν ᾧ δεσμεύουσι τοὺς χοίρους καὶ τρέφουσιν. Ἐπεὶ οὖν ἐντεταμένοι ἦλθον, ᾔκασεν αὐτοὺς πασσάλοις». 

στ. 1078 «νενεύρωται μὲν ἥδε συμφορά» : Τὴν ἔντασιν τοῦ πέους λέγει. Νεῦρον γὰρ τὸ αἰδοῖον. 

στ. 1079 «τεθερμῶσθαί γε χεῖρον φαίνεται» : Γράφει ὁ σχολιαστής τοῦ Ἀριστοφάνους : «Τουτ' ἔστιν χεῖρον τέταται τοῦ Ἑρμοῦ. Ἐπειδὴ ὁ Ἑρμῆς πριαπῶδες ἔχει τὸ αἰδοῖον καὶ ἐντέταται μεγάλως». Πολλάκις συναντᾶται τὸ «τεθερμῶσθαι» νὰ ἀποδίδεται ὡς σχετικὸν τοῦ Ἑρμοῦ καὶ τῆς ἰδιαιτερότητος τοῦ αἰδοίου του, χωρὶς ὅμως νὰ ἐπεξηγεῖται πῶς προκύπτει ὁ τύπος αὐτός, ἀπὸ τὴν λέξιν «Ἑρμῆς». 

Τὸ «τεθερμῶσθαι» ὅμως εἶναι ἀπαρέμφατο μεσοπαθητικοῦ παρακειμένου τοῦ ῥήματος θερμόω. Προφανῶς ὁ Ἀριστοφάνης παίζει μὲ τὶς λέξεις πάλι δίδοντας διττὴ σημασία στὰ γραφόμενά του. Ἡ συμφορὰ ἔχει τεταθεῖ καὶ μὲ τὴν κατἀστασιν νὰ «βράζει», χειροτερεύουν τὰ δεινά τους. Συνάμα ἐννοεῖ κιόλας πὼς εἶναι ποὺ' ναι τεταμένον τὸ ἀνδρικὸν αἰδοῖον ἀπὸ τὴν ἀποχὴ ποὺ τοὺς κήρυξαν οἱ γυναῖκες, θερμαινόμενον, γίνεται ἀκόμα χειροτέρα ἡ κατάστασις. 

στ. 1080 «ὅπᾳ σέλει παντᾷ τις ἐλσὼν ἁμὶν εἰράναν σέτω» : «ὅπῃ ( =ὅπου) θέλει πάντῃ ( =μὲ κάθε τρόπον) τις ἐλθὼν ἡμῖν εἰρήνην θέτω», διὰ συνήθους ἐναλλαγῆς τοῦ η μὲ τὸ α καὶ τοῦ θ μὲ τὸ σ, μεταξὺ τῶν ἑλληνικῶν διαλέκτων. 

στ. 1089 «σπασμός» : Σπασμὸς σημαίνει μεταξὺ ἄλλων καὶ τὸν βίαιον τανυσμόν, τὸ αἰφνίδιον τίναγμα, τὴν μυικὴ σύσπασιν, τὸ τέντωμα, ἐν ὀλίγοις ἐννοεῖται ἡ στῦσις. Ὁ σχολιαστὴς τοῦ Ἀριστοφάνους ἀναφέρει : «σπασμός, τέτανος. Οἱ γὰρ σπασμὸν ἔχοντες περὶ τὸν ὄρθρον αἵσθονται σφόδρα». 

στ. 1090 «ἐπιτετρίμμεθα» : ἐπιτρίβομαι σημαίνει βασανίζομαι. 

στ. 1094 «Ἑρμοκοπιδῶν» : «Παρόσον οἱ Ἑρμοκοπίδαι ἠκρωτηρίασαν τοὺς Ἑρμᾶς, ὅτε ἐπὶ Σικελίας ἔμελλον πλεῖν (πρὸ ἐτῶν τεσσάρων τῆς καθέσεως τούτου τοῦ δράματος. Τὴν δὲ αἰτίαν ταύτην οἱ μὲν τοῖς περὶ Ἀλκιβιάδην προσέγραφον, ὡς Θουκυδίδης· οἱ δὲ Κορινθίοις, ὡς Φιλόχορος. Μόνον δὲ φησὶν οὐ περικοπῆναι τὸν Ἀνδοκίδου Ἑρμῆν». 

στ. 1096 «παντᾷ γα...ἀμβαλώμεθα» : δωρ. τύπος τοῦ «πάντῃ γε...ἀναβαλώμεθα». Τὸ «γε» εἶναι ἐμφατικὸν, βεβαιωτικὸν μόριον, ἐκ τοῦ ὁποίου οἱ ἀλλόθροοι ἔπλασαν τὰ διάφορα βεβαιωτικά «yes, ja» κλπ. 

στ. 1098 «᾽πεπόνθεμες» : δωρ. τύπος «ἐπεπόνθεμεν». 

στ. 1099 «ἀμπεφλασμένως» : ἐκ τοῦ «ἀναφλάω» = μαλάσσω αἰδοῖον, προκαλῶ στῦσιν τοῦ πέους διᾶ τριβῆς. 

στ. 1099 «ὦ Πολυχαρείδα δεινά κ᾽ αὖ ᾽πεπόνθεμες, αἰ εἶδον ἁμὲ τὦνδρες ἀμπεφλασμένως»: «ὦ Πολυχαρείδα δεινά ἄν αὖ ἐπεπόνθεμεν, εἰ εἶδον ἡμᾶς οἱ ἄνδρες ἀναπεφλασμένους». Πρόκειται γιὰ ὑποθετικὸν λόγον. Ὁ Λάκων θέλει νὰ πεῖ πὼς θὰ εἶχαν πάθει δεινά, θὰ εἶχαν γίνει ῥεζίλι, ἄν τοὺς ἔβλεπαν οἱ ἄνδρες ἀναπεφλασμένους. Προφανῶς καὶ τὸ «ἀναπεφλασμένως» δὲν εἶναι ἐπίρρημα, ὅπως γράφεται, ἀλλὰ ἡ αἰτ. πληθ. τῆς μτχ «ἀναπεφλασμένος», διὰ συνήθους τροπῆς τοῦ ω μὲ τὸ ου. Τὸ δὲ «τὤνδρες» ποὺ γράφεται σὲ πολλὲς ἐκδόσεις, πρέπει νὰ γραφτεῖ «τὦνδρες» < τοί + ἄνδρες, ἐφ' ὅσον προκύπτει ἀπὸ κρᾶσιν, ἀλλὰ καὶ γιατὶ σὲ κάθε περίπτωσιν τὸ ω δὲν γίνεται νὰ εἶναι βραχύ.