ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝ (ΜΕΡΟΣ 2ον)

Συνεχίζει ὁ Ἀθανάσιος Σταγειρίτης (Ὠγυγία ἤ ἀρχαιολογία, βιβλ. Β', κεφ. Γ') περὶ τῶν Μουσῶν : 

«Ἐκαυχήθησαν δὲ αἱ θυγατέρες τοῦ Πιέρου*1 ὅτι ἦσαν ἐμπειρότεραι εἰς τὴν μουσικὴν καὶ εἰς βεβαίωσιν τούτου, ἦλθον εἰς τὸν Ἑλικῶνα καὶ συνεκρότησαν ἀγῶνα μουσικῆς μὲ τὰς Μούσας. Καὶ πρῶτον μὲν ἠγωνίσθησαν αὐταί, πλὴν δὲν εὐδοκίμησαν. Ἐπειδὴ οὐδεὶς ἐθέλγετο, οὔτε ἤκουε μὲ ἡδονὴν τὴν μελωδίαν αὐτῶν. Ἀρξαμένων δὲ ὕστερον τῶν Μουσῶν, τὸ πᾶν ἐξέστη καὶ μετέβαλε τὴν ὄψιν· ἐπειδὴ ὁ Οὐρανός, τὰ ἄστρα, ἡ θάλασσα, οἱ ποταμοί, καὶ πάντα τὰ κινούμενα σώματα ἔπαυσαν τὰς κινήσεις αὐτῶν καὶ ἤκουον μὲ προσοχὴν καὶ ἀπορίαν τὴν μελωδίαν.
Αὐτὸς δὲ ὁ Ἑλικών, θελγόμενος, ἅμα τε καὶ ἐπαιρόμενος διὰ τὴν ὑπεροχὴν τῶν Μουσῶν, ἐξετείνετο μεταιωρούμενος ἥρεμα πρὸς τὸν Οὐρανόν, ὥστε ἡ κορυφὴ αὐτοῦ ἔφτασε σχεδὸν πλησίον τοῦ Οὐρανοῦ. Ἰδὼν δὲ ὁ Ποσειδῶν τὴν τοσαύτην τολμηρὰν ἔπαρσιν καὶ φοβούμενος νὰ μὴ τρυπήσῃ τὸν Οὐρανόν, ἔτι δὲ νὰ μὴ γένῃ καὶ ἀνάβασις τῶν ἀνθρώπων εἰς τὸν Οὐρανόν, ἔστειλε τὸν Πήγασον νὰ καταπαύσῃ τὸ τοιοῦτον ὑπερήφανον φρύαγμα. 
Κτυπήσας λοιπὸν ὁ Πήγασος τὴν κορυφὴν αὐτοῦ διὰ τοῦ ποδός, ἐταπείνωσεν αὐτὸν πάλιν καὶ τὸν περιέστειλεν εἰς τὴν προτέραν θέσιν· ἐκ δὲ τὴς ὁπλῆς τοῦ Πηγάσου ἀνέβλυσεν ὕδωρ καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ Ἱπποκρήνη λεγομένη*2. Καὶ αἱ μὲν Ἡμαθίδες ἐγνώρισαν τὴν ὑπεροχὴν τῶν Μουσῶν καὶ ἐσιώπησαν. Αἱ Μοῦσαι ὅμως ὠργίσθησαν διὰ τὴν αὐθάδειαν καὶ μετεμόρφωσαν αὐτὰς εἰς ὄρνεα. 

(Ἱπποκρήνη, Ἑλικῶν. Τὸ σημεῖον στὸν Ἑλικῶνα, τὸ ὁποῖον ὁ Πήγασος ἐκλώτσησε). 

Ἐκαυχήθησαν δὲ καὶ αἱ Σειρῆνες διὰ τὴν αὐτὴν αἰτίαν. Ὅθεν συνέβη ἀγὼν καὶ μὲ αὐτὰς εἰς τὸ παραθαλάσσιον τῆς Κρήτης, Μουσεῖον ὀνομαζόμενον ἀπὸ τούτου τοῦ συμβεβηκότος· ἐνίκησαν ὅμως καὶ αὐτὰς καὶ ἔκοψαν τὰ φτερὰ αὐτῶν, μετὰ τὰ ὁποῖα ἔπλεξαν στεφάνους καὶ ἐστεφανώθησαν, ἐκτὸς τῆς Μελπομένης, ἡ ὁποία μήτηρ οὖσα τῶν Σειρηνῶν, δὲν ἠθέλησεν νὰ στεφανωθῇ διὰ τὴν δυστυχίαν τῶν θυγατέρων αὐτῆς. Ὁ δὲ τόπος ἐκεῖνος ὠνομάσθη Ἄπτερα καὶ Ἀπτερία ἀπὸ τοῦ συμβεβηκότος*3. Αἱ Σειρῆνες ὅμως ὕστερον ἔπεσον εἰς τὴν θάλασσαν. 

Ὁμοίως ἠθέλησε νὰ ἀνταγωνισθῇ καὶ ὁ Θάμυρις· νικηθεὶς δὲ καὶ αὐτὸς ἐδοκίμασε χειροτέραν τιμωρίαν· ἐπειδὴ ἐτύφλωσαν αὐτόν. Αἱ Μοῦσαι ἠγἀπησαν μὲν τὴν παρθενίαν, ὅμως πολλαὶ ἐγέννησαν καὶ τέκνα, ὡς ῥηθήσεται εἰς τὸ περὶ ἑκάστης κεφάλαιον.
Κατά τινας δέ, αἱ Μοῦσαι ἐχρημάτισαν γυναῖκες σπουδαῖαι καὶ πολλῶν ὠφελίμων ἐφευρετικαί· καὶ διὰ τοῦτο ἐνομίσθησαν Ἔφοροι καὶ Προστάτιδες ὅλων τῶν μαθήσεων καὶ τῶν ἐλευθέρων τεχνῶν καὶ ὠνομάσθησαν Μοῦσαι*4 καὶ αὐταὶ αἱ μαθήσεις. Διὰ τοῦτο ὠνόμαζον καὶ ὅλας τὰς τοιαύτας γυναῖκας Μοῦσας καὶ ἀναφέρεται τόσος ἀριθμὸς διαφόρων ὀνομάτων· διὰ τοῦτο ὠνόμασαν καὶ τὰς θυγατέρας τοῦ Πιέρου Μούσας, ἐπειδὴ ἦσαν καὶ αὐταὶ τοιαῦται. 

Λέγουσι λοιπὸν ὅτι αἱ μὲν δύω εὗρον τὴν θεωρίαν καὶ πράξιν εἰς τὰς μαθήσεις, αἱ δὲ τρεῖς τοὺς τρεῖς μουσικοὺς τὀνους· τὸν ἀδρόν, τὸν μέσον καὶ ἰσχνόν· τὰς τρεῖς προσωδίας, ὀξεῖαν, βαρεῖαν καὶ περισπωμένην· τοὺς τρεῖς χρόνους, παρεληλυθότα, ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα· τὰ τρία πρόσωπα, τοὺς τρεῖς ἀριθμούς, τὸ τρίγωνον τῶν ἀστέρων καὶ ἄλλα τοιαῦτα τριάριθμα· αἱ δὲ τέσσαρες, τὰς τέσσαρας διαλέκτους, ὡς εἴρηται· αἱ δὲ πέντε, τὰς πέντε αἰσθήσεις· αἱ δὲ ἑπτά, τὰς ἑπτὰ χορδὰς τῆς λύρας, τὰς ἑπτὰ Οὐρανίους ζὠνας, τοὺς ἑπτὰ πλανήτας, τὰ ἑπτὰ φωνήεντα...». 

(Ψηφιδωτὸν ἀπὸ τὸ Μουσεῖον τῆς Ἀρχαίας Ἥλιδος, μὲ θέμα τὸν Ἀπόλλωνα καὶ τὶς 9 Μοῦσες). 

Ὁ ἀριθμὸς τῶν Μουσῶν εἶναι ὁ ἴδιος μὲ τὸν ἀριθμόν τῶν γραμμάτων τῆς μητρός τους, τῆς Μνημοσύνης, ἤτοι ἐννέα. Ἐπὶ ἐννέα νύκτες, γράφει ὁ Ἡσίοδος -Θεογονία, 53-57- πὼς ἔσμιγε ὁ Ζεὺς μὲ τὴν Μνημοσύνη στὴν Πιερία καὶ ἔτσι ἐγεννήθησαν οἱ ἑννέα Μοῦσες, τὰ ὀνόματα τῶν ὁποίων εἶναι τὰ ἑξῆς : 

1. Ἐρατώ, μοῦσα τῆς ἐρωτικῆς ποιήσεως 

2. Εὐτέρπη, μοῦσα τῆς λυρικῆς ποιήσεως 

3. Θάλεια, μοῦσα τῆς κωμωδίας 

4. Καλλιόπη, μοῦσα τῆς ἐπικῆς ποιήσεως 

5. Κλειώ, μοῦσα τῆς ἱστορίας 

6. Μελπομένη, μοῦσα τῆς τραγῳδίας 

7. Οὐρανία, μοῦσα τῆς ἀστρονομίας 

8. Πολύμνια, μοῦσα τῆς θρησκευτικῆς ποιήσεως 

9. Τερψιχόρη, μοῦσα τῆς ὀρχήσεως 

(9 Μοῦσες, Ἀχίλλειον, Κέρκυρα)

*1 Οἱ κόρες τοῦ Πιέρου, οἱ Πιερίδες σύμφωνα μὲ τὸν Νίκανδρον (παρ' Ἀντων. Λιβεραλ. Μεταμορφ. συναγωγή, Ημαθίδες) ἦταν οἱ Κολυμβάς ( < κολυμβῶ, κοινῶς τὸ θαλασσοποῦλι, ἀγριόπαπια), 

(Κολυμβάς) 

Ἴυγξ ( < ἰύζω =φωνάζω δυνατά, ἡ σεισοπυγίς, ἤτοι ἡ σουσουράδα ποὺ αρέσκεται νὰ σείει τὴν οὐρά της), 

(Ἴυγξ)

Κεγχρίς ( < κέρχνος =βραχνός, εἶδος ἰέρακος μὲ βραχνὴ φωνή, κερχνή, βραχοκιρκίνεζο), 

(Κεγχρίς)

Κίσσα ( < κισσῶ =ἐπιθυμῶ σφόδρα, πτηνὸν μὲ μεγάλη δόσιν κλεπτομανίας, ἰδιαιτέρως τῶν βελανιδίων τῶν σκιούρων καὶ ἄλλων καρπῶν τοὺς ὁποίους λιγουρεύεται καὶ ἀγαπᾶ σφόδρα), 

(Κίσσα) 

Χλωρίς ( < χλωρός, ὁ φλῶρος -μὲ ἐναλλαγὴ χ-φ- λόγῳ τοῦ πρασινοκίτρινου χρώματός του), 

(Χλωρίς) 

Ἀκαλανθίς ( < ἀκάνθα, ἤτοι ἡ καρδερίνα, πτηνὸν τὸ ὁποῖον ἀρέσκεται νὰ τρώγει ἀγκαθωτὰ φυτά), 

(Ἀκαλανθίς) 

Νῆσσα ( < νήχω =κολυμπῶ, ἡ πάπια), 

(Νῆσσα) 

Πιπώ (ὁ δρυοκολάπτης, < «Πικρὸς ὡς καὶ πευκεδανὸς ἐμποροῦν νὰ παραχθῶσιν ἀπὸ τὸ πεύκη, πίτυς, πίσσα...πικρὰν γεῦσιν ἐμποιῶν, ἐπειδὴ οἱ γευστικοὶ χυμοὶ ὀνομάζονται ἀπὸ τὰς ὕλας...Ἡ πεύκη δίδει ῥητίνη καὶ πίσσαν...καὶ τὰ δύω ἔχουν πικρὰν γεῦσιν· τὸ πικρὸν εἶναι παροξυντικὸν καὶ διαπεραστικόν· ὅθεν δριμύς κ. πικρός», Λεξικὸν διὰ τοὺς μελετώντας τὰ τῶν παλαῶν Ἑλλήνων συγγράμματα, Κ. Κοῦμας) 

(Πιπώ) 

καὶ Δρακοντίς, οἱ ὁποῖες μετεμορφώθησαν στὰ ὁμώνυμα ὄρνεα ἀπὸ τὶς Μοῦσες, μετὰ τὴν ἦτταν τῶν πρώτων στὸν μουσικὸν ἀγῶνα. Μητέρα τῶν Πιερίδων Νυμφῶν ἦταν ἡ Εὐίππη τῆς Παιονίας. 

«ἐπεὶ δὲ νεῖκος ἤραντο θνηταὶ θεαῖς, μετέβαλον αὐτὰς αἱ Μοῦσαι καὶ ἐποίησαν ὄρνιθας ἐννέα καὶ ἔτι νῦν ὀνομάζονται παρ' ἀνθρώποις κολυμβάς, ἴυγξ, κεγχρίς, κίσσα, χλωρίς, ἀκαλανθίς, νῆσσα, πιπώ, δρακοντίς», Μεταμορφ. Συναγ., Θ', Ἠμαθίδες, Ἀντ. Λιβεράλις

«Pieros has genuit Pellaeis dives in arvis, Paeonis Euippe mater fuit», Μεταμορφώσεις, Ε', 301-2, Ὀβίδιος. 

Ὁ Παυσανίας («Ἑλλάδ. περιήγ.», 9,23) ἀναφέρει πὼς οἱ πρῶτοι ποὺ θυσίασαν στὸν Ἑλικῶνα στὶς Μοῦσες καὶ ᾦκισαν τὴν Ἄσκρη ἦταν οἱ Ἀλωάδες, Ὦτος καὶ Ἐφιάλτης, γιὰ τοὺς ὁποίους μαθαίνουμε μέσα ἀπὸ τὴν γραμματεία μας (βλ. Ὅμηρον, Πλάτωνα, Λουκιανόν, Ἀπολλόδωρον κ.ἄ) πὼς καὶ αὐτοὶ προσπάθησαν νὰ φτάσουν στὸν οὐρανόν, τοποθετώντας τὴν Ὄσσα πάνω ἀπὸ τὸν Ὄλυμπον καὶ πάνω ἀπὸ τὴν Ὄσσα τὸ ὅρος Πήλιον, μὰ τοὺς ἐνεπόδισε γιὰ τὴν ὕβριν αὐτὴν ὁ Ἀπόλλων. Κι ἀπὸ ἐκεῖ -τὸν Ὅμηρον ποὺ περιγράφει τὸ γεγονός- ἐνεπνεύσθησαν καὶ οἱ Ἑβραῖοι τὰ περὶ Πύργου τῆς Βαβέλ, πράγματα γνωστὰ στὴν ἀρχαιότητα, μὰ ἄγνωστα στὶς μέρες μας ποὺ τὰ ἑβραϊκὰ παραμύθια ἔχουν καθιερωθεῖ ὡς «ἀρχέγονος ἱστορία», παρὰ τὶς διαμαρτυρίες μεγάλων φιλοσόφων καὶ γραμματικῶν ποὺ ἔθιγαν μὲ πόνον ψυχῆς τὰ παραποιηθέντα συγγράμματά μας στὶς βιβλικὲς περιγραφές· 

«Μωϋσῆς ἀναγράψας τὰ περὶ τοῦ πύργου καὶ τῆς τῶν διαλέκτων συγχύσεως, παρέφθειρε τὰ περὶ τῶν υἱῶν Ἀλωέως ἱστορούμενα», Ἀληθὴς Λόγος, Κέλσος. 

Ἀναφέρει δὲ ὁ Ἰουλιανός (τὸν ὁποῖον γιὰ τὰ ἑλληνικὰ ἰδανικά του ὠνόμασον «Παραβάτην») : 

«Καὶ εἶπον· δεῦτε, οἰκοδομήσωμεν ἑαυτοῖς πόλιν καὶ πύργον, οὗ ἔσται ἡ κεφαλὴ ἕως τοῦ οὐρανοῦ... καὶ διέσπειρεν αὐτοὺς κύριος ὁ θεὸς καὶ ἐπαύσαντο οἰκοδομοῦντες τὴν πόλιν καὶ τὸν πύργον».

‐Τούτοις ἀξιοῦτε πιστεύειν ἡμᾶς, ἀπιστεῖτε δὲ ὑμεῖς τοῖς ὑπὸ Ὁμήρου λεγομένοις ὑπὲρ τῶν Ἀλωαδῶν ( =αὐτὰ ἔχετε τὴν ἀξίωσιν νὰ πιστεύσουμε ἑμεῖς, ἀλλὰ ἐσεῖς ἀπιστεῖτε στὰ λεγόμενα ὑπὲρ τῶν Ἀλωάδων ἀπὸ τὸν Ὅμηρον), ὡς ἄρα τρία ἐπ’ ἀλλήλοις ὄρη θεῖναι διενοοῦντο “ἵνα οὐρανὸς ἀμβατὸς εἴη” (=διὰ νὰ γίνη ἀναβατὸς ὁ οὐρανός). Φημὶ μὲν γὰρ ἐγὼ καὶ τοῦτο παραπλησίως ἐκείνῳ, μυθῶδες εἶναι. Ὑμεῖς ( =ἑσεῖς) δέ, ἀποδεχόμενοι τὸ πρότερον, ἀνθ’ ὅτου ( =γιατί), πρὸς θεῶν, ἀποδοκιμάζετε τὸν Ὁμήρου μῦθον;...», (Ἰουλιανοῦ «Κατὰ Γαλιλαίων» 135 Α, Β). 

*2 Ἡ ἱστορία μὲ τὸν πτερωτὸν ἵππον τοῦ Βελλερεφόντου, τὸν Πήγασον, ὁ ὁποῖος ἔπειτα ἀπὸ ἐντολὴ τοῦ πατρός του, Ποσειδῶνος κλώτσησε τὸν Ἑλικῶνα καὶ τότε ξεπρόβαλλε πηγὴ ὕδατος, ἡ λεγομένη Ἱπποκρήνη,  τῆς ὁποίας τὸ νερὸ ὅποιος τὸ ἔπινε ἀποκτοῦσε ποιητικὴ ἔμπνευσιν (βλ. «Λόφος τῶν Μουσῶν» ), ἤτοι τὸ σημερινὸν «Κρύο πηγάδι» ποὺ ἀναβλύζει ἀκόμα ὕδωρ στὸν Ἑλικῶνα, φαίνεται πὼς ἐνέπνευσε τοὺς Ὀβριοὺς στὰ παραμύθια τους ( «Ἀριθμοί», κεφ. 20, 11), ὅταν γράφουν πὼς ὁ Μωϋσὴς ἐκτύπησε ἕνα βράχον τῆς ἐρήμου καὶ ἀνέβλυσε πολὺ νερόν, ὥστε ξεδίψασε ὁλόκληρη ἡ συναγωγή καὶ τὰ ζώα αὐτῶν («καὶ ἐπάρας Μωυσῆς τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἐπάταξε τὴν πέτραν τῇ ράβδῳ δίς, καὶ ἐξῆλθεν ὕδωρ πολύ»). 

(Ἀρχαῖον θέατρον, Ἄπτερα, Κρήτη) 

*3 Τὸ γεγονὸς ἐπιβεβαιοῖ καὶ ὁ Παυσανίας (Ἑλλάδ. περιήγ., 9,34). Ὁ δὲ τόπος «Ἄπτερα» ἐπιβιώνει μὲ τὸ ἴδιο ὄνομα μέχρι σήμερα στὴν Κρήτη. 

«τὰς γὰρ δὴ Ἀχελῴου θυγατέρας ἀναπεισθείσας φασὶν ὑπὸ Ἥρας καταστῆναι πρὸς τὰς Μούσας ἐς ᾠδῆς ἔργον: αἱ δὲ ὡς ἐνίκησαν, ἀποτίλασαι τῶν Σειρήνων τὰ πτερὰ ποιήσασθαι στεφάνους ἀπ' αὐτῶν λέγονται». 

*4 «Μοῦσα σημαίνει γνῶσις, ἀπὸ τὸ ῥῆμα μῶ =ζητῶ νὰ μάθω, μανθάνω, «ἐπειδὴ ἁπάσης παιδείας αὕτη τυγχάνει αἰτία», Λεξ. Σουΐδα. «Μούσας δὲ αὐτὰς ὠνόμασθαι...ἀπὸ τοῦ διδάσκειν τὰ καλὰ καὶ συμφέροντα», Ἱστορ. βιβλιοθ., Δ', 7,4, Διόδ. Σικελ. Ἡ Μουσικὴ ὅπως τὴν ἐννοοῦμε σήμερα ἐκαλεῖτο Ἁρμονία. «Ἁρμονία ἐστὶ κρᾶσις καὶ σύνθεσις ἐναντίων», Περὶ ψυχῆς, 4,407, Ἀριστοτέλης· «Ἑπτὰ χορδαὶ ἡ ἁρμονία», Σπαραγμ. Ἀριστοτ....«Ἔστι γαρ ἁρμονία πολυμιγέων ἕνωσις καὶ δίχα φρονεόντων συμφρόνησις», Φιλόλαος Πυθαγόρειος», Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος, Ἄννα Τζιροπούλου-Εὐσταθίου. 

«Τὰς δὲ Μούσας καὶ ὅλως τὴν μουσικήν, ἀπὸ τοῦ μῶσθαι, τῆς ζητήσεως... τὸ ὄνομα τοῦτο...», Κρατύλος, 406, Πλάτων. 

Ἡ στένωσις τῆς σημασίας τῆς «μουσικῆς» ποὺ κατέληξε ἀπὸ πολυσχιδῆ γνῶσιν νὰ σημαίνει μόνον «ἁρμονία, μελωδία» συνέβη περὶ τὸν 4ον αἰ. π.κ.ἐ. 

Κατὰ τὸν Σωκράτη «φιλοσοφίας οὔσης τῆς μεγίστης μουσικῆς»· καὶ λέγοντας μουσικὴ ἐννοεῖται ἡ πᾶσα τέχνη καὶ ἐπιστήμη, τῶν ὁποίων προστάτιδες εἶναι οἱ Μοῦσες.