ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ (ΜΕΡΟΣ 5ον)

 

ΤΑ ΤΕΚΝΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ

Τὰ ὀνόματα τῶν τέκνων του, τὰ γνωρίζουμε μέχρι καὶ σήμερα, ἁπλῶς δὲν ξέρουμε ὅτι τὰ ξέρουμε. Ἐλέγοντο ΥΓΙΕΙΑ (σχετικὴ ἐτυμολογικῶς τῆς ὑγρότητος ποὺ σηματοδοτεῖ τὴν ζωή), ΙΑΣΩ [ < ἰάομαι ( =θεραπεύω)], ΑΚΕΣΩ [ < ἀκέομαι ( =θεραπεύω δι 'ὀξέως ὀργάνου). Ἥταν ἡ θεότητα ποὺ βοηθοῦσε στὴν ἐπούλωσιν τῶν πληγῶν, τὴν ἀνάρρωσιν κι ἐλατρεύετο στὴν Ἐπίδαυρο, ὅπου ἦταν τὸ κέντρο λατρείας τοῦ Ἀσκληπιοῦ ], ΠΑΝΑΚΕΙΑ ( < πᾶν + ἀκέομαι, =ἡ τὰ πάντα θεραπεύουσα. Μέχρι σήμερα τὸ ὄνομά της χρησιμοποιεῖται γιὰ ὁτιδήποτε εἶναι ἱκανὸ νὰ δώσει λύσιν σὲ κάθε πρόβλημα), ΑΙΓΛΗ [ < ἀΐσσω ( =ἐκπέμπω λάμψιν, αὐξάνομαι/ἀναπτύσσομαι) + λίαν ( =πολύ) ], ΜΑΧΑΩΝ ( < μάχομαι, μάχαιρα, καθ' ὅτι χειρουργός) καὶ ΠΟΔΑΛΕΙΡΙΟΣ [ < ποῦς +λείριον ( =λουλούδι τοῦ ἀγροῦ, καθ'ὅτι ὡς παθολόγος/βοτανολόγος/φαρμακοποιὸς πεζοποροῦσε πρὸς ἀναζήτησιν θεραπευτικῶν βοτάνων στοὺς ἀγρούς, καὶ ὄχι ἐπειδὴ εἶχε ἁπαλὰ πόδια, ὅπως κάποιοι ἀνερυθρίαστα ἰσχυρίζονται)]. 

(Ὑγιεία) 

«Τὸν Μαχάονα μὀνον χειρουργεῖν…τὸν γὰρ Ποδαλείριον διαιτᾶσθαι νόσους. Καὶ τεκμήριον τοῦτου Ἀγαμέμνων (Δ, 193), τρωθέντος Μενελάου, οὐκ ἄμφω ἐπὶ τὴν θεραπείαν καλεῖ, ἀλλὰ τὸν Μαχάονα», Εὐστάθιος Θεσσαλονίκης.   

[ Σημ.: Ὁ Ἀσκληπιὸς εἶχε λάβει μέρος στὴν Ἀργοναυτικὴ ἐκστρατεία καὶ οἱ υἰοί του συμμετεῖχαν στὸν πόλεμον τῆς Τροίας μὲ τριάντα πλοῖα ( «Οἳ δ’ εἶχον Τρίκκην καὶ Ἰθώμην κλωμακόεσσαν, οἵ τ’ ἔχον Οἰχαλίην πόλιν Εὐρύτου Οἰχαλιῆος, τῶν αὖθ’ ἡγείσθην Ἀσκληπιοῦ δύο παῖδε ἰητῆρ’ ἀγαθὼ Ποδαλείριος ἠδὲ Μαχάων· τοῖς δὲ τριήκοντα γλαφυραὶ νέες ἐστιχόωντο», Ἰλιάς, Β’, 729-733, Ὅμηρος). Οἱ υἰοί του ἦταν ἱατροὶ στὸ στρατόπεδον τῶν Ἀχαιῶν, κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ Τρωικοῦ πολέμου, ὁπου καὶ προσέφεραν τὴν βοήθειάν τους ἀφιλοκερδῶς καὶ ὕστερα τὸν θάνατόν τους ἐθεοποιήθησαν, ὅπως καὶ ὁ πατήρ τους. Γράφει στὸ TLG (p. 055, 850) :
 
«Ἐν Τρίκκῃ ἐπὶ κενοταφίου Ποδαλειρίου καὶ Μαχάονος:
Οἴδ’ Ἀσκληπιάδαι Ποδαλείριος, ἡδὲ Μαχάων, πρόσθεν μὲν θνητοί, νῦν δὲ θεῶν μέτοχοι».

Ἀξιοσημείωτον εἶναι πὼς τὸ ἱερὸν τοῦ πατρός τους, Ἀσκληπιοῦ στὴν Ἀθήνα κατελύθη καὶ σήμερα βρίσκεται στὴν θέσιν του ἐκκλησία τῶν Ἁγίων Ἀν-αργύρων ( = οἱ προσφέροντες τὶς ὑπηρεσίες τους ἀφιλοκερδῶς !), οἱ ὁποῖοι θεωροῦνται καὶ αὐτοὶ ἰατροί, ὅπως ἦταν οἱ δύο προαναφερθέντες υἱοὶ τοῦ Ἀσκληπιοῦ ! Ἀκόμη, σήμερον ἐπὶ τῶν ὁδῶν Μαχάονος καὶ Ποδαλειρίου (μετέπειτα Χατζηκωνσταντή) βρίσκονται τὸ Τζάνειον νοσοκομεῖον, ἀλλὰ καὶ ναὸς τῶν Ἁγ. Ἀναργύρων! (τυχαῖα γεγονότα; Τίς οἶδε;) ]. 

Ὁ Παυσανίας στὰ «Λακωνικά» (26,9/ 10) μᾶς ἐνημερώνει καὶ γιὰ τὸ ποῦ βρισκόταν τὸ μνῆμα τοῦ Μαχάονος, ἀλλὰ δίδει καὶ ἄλλες πληροφορίες σχετικῶς μὲ τὰ δύο ἀδέλφια :

«ἐνταῦθα ἐν τῇ Γερηνίᾳ Μαχάονος τοῦ Ἀσκληπιοῦ μνῆμα καὶ ἱερόν ἐστιν ἅγιον, καὶ ἀνθρώποις νόσων ἰάματα παρὰ τῷ Μαχάονι ἔστιν εὑρέσθαι. καὶ Ῥόδον μὲν τὸ χωρίον τὸ ἱερὸν ὀνομάζουσιν, ἄγαλμα δὲ τοῦ Μαχάονος χαλκοῦν ἐστιν ὀρθόν: ἐπίκειται δέ οἱ τῇ κεφαλῇ στέφανος, ὃν οἱ Μεσσήνιοι κίφος καλοῦσι τῇ ἐπιχωρίῳ φωνῇ. Μαχάονα δὲ ὑπὸ Εὐρυπύλου τοῦ Τηλέφου τελευτῆσαί φησιν ὁ τὰ ἔπη ποιήσας τὴν μικρὰν Ἰλιάδα. διὸ καὶ τάδε αὐτὸς οἶδα περὶ τὸ Ἀσκληπιεῖον τὸ ἐν Περγάμῳ γινόμενα: ἄρχονται μὲν ἀπὸ Τηλέφου τῶν ὕμνων, προσᾴδουσι δὲ οὐδὲν ἐς τὸν Εὐρύπυλον, οὐδὲ ἀρχὴν ἐν τῷ ναῷ θέλουσιν ὀνομάζειν αὐτόν, οἷα ἐπιστάμενοι φονέα ὄντα Μαχάονος. ἀνασώσασθαι δὲ Νέστορα λέγεται τοῦ Μαχάονος τὰ ὀστᾶ: Ποδαλείριον δέ, ὡς ὀπίσω πορθήσαντες Ἴλιον ἐκομίζοντο, ἁμαρτεῖν τοῦ πλοῦ καὶ ἐς Σύρνον τῆς Καρικῆς ἠπείρου φασὶν ἀποσωθέντα οἰκῆσαι». 

(Κάστρον Γαρμπελιᾶς) 

Λέγει συνοπτικῶς πὼς τὸ μνῆμα τοῦ Μαχάονος βρίσκεται στὴν Γερηνία (σημερινὸς Κάμπος Ἀβίας, κάτω ἀπὸ τὸ Κάστρον τῆς Γαρμπελιᾶς, ἐκεῖ ὅπου εἶχε καταφύγει καὶ ὁ Νηλείδης Νέστωρ τῆς Πύλου, γιὰ νὰ γλυτώσει ἀπὸ τὴν μανία τοῦ Ἡρακλέους, ἐξ οὗ καὶ ἀπεκλήθη καὶ «Γερήνιος») καὶ πὼς ἐκεῖ ὑπῆρχε ἱερὸν μὲ ὄρθιον χάλκινον ἄγαλμα τοῦ στεφανοφορεμένου Μαχάονος, ὅπου ἄρρωστοι ἄνθρωποι ἐπεσκέπτοντο γιὰ νὰ βροῦν ἴασιν καὶ τὸ ὁποῖον ὠνομαζόταν «Ῥόδον». Γράφει ἀκόμα πὼς τὸν Μαχάονα τὸν σκότωσε ὁ Εὐρύπυλος, ὁ υἰὸς τοῦ Ἡρακλείδου Τηλέφου καὶ γι’ αὐτὸ καὶ στὸ Ἀσκληπιεῖον στὴν Πέργαμο ἐξυμνοῦσαν τὸν Τήλεφον, ἀλλὰ ὄχι τὸν Εὐρύπυλον καὶ πὼς οὔτε κὰν ἤθελαν νὰ λέγουν τὸ ὄνομά του. Τὰ ὀστᾶ τοῦ Μαχάονος τὰ μετέφερε στὴν Γερηνία ὁ Νέστωρ.
Γιὰ τὸν Ποδαλείριον ὁ Παυσανίας ὑποστηρίζει πὼς ἐπεβίωσε ἀπὸ τὸν Τρωικὸν πόλεμον, ἀλλὰ ἐπιστρέφοντας μὲ τὸ πλοῖον, αὐτὸ ἔκελσε στὴν Σύρνον τῆς Καρίας (σημερινὸν Μπαγίρ), ὥστε ἐκεῖ κατῲκησε καὶ ἐνυμφεύθη τὴν πριγκίπησσα, Σύρνα, γι’ αὐτὸ καὶ θεωρεῖται ὁ ἱδρυτὴς τῆς πόλεως. 

(Θολωτὸς τάφος Μαχάονος) 

Ὁ Στέφανος Βυζάντιος στὰ «Ἐθνικά» (593-4) γράφει ἀναλυτικότερα τὴν ἱστορία τῆς Σύρνας, ἐπιβεβαιώνοντας τὸν Παυσανία :

«Σύρνα, πόλις Καρίας. ἔκτισται δὲ ὑπὸ Ποδαλειρίου· ἐκπεσόντα γὰρ αὐτὸν εἰς Καρίαν σωθῆναι ὑπό τινος αἰγοβοσκοῦ καὶ ἀχθῆναι πρὸς Δαμαιθὸν Καρίας βασιλέα, οὗ τὴν θυγατέρα Σύρναν πεσοῦσαν ἀπὸ τοῦ τέγους ὑπ' αὐτοῦ θεραπευθῆναι. φησὶ δὲ οὕτως ἀθυμοῦντος δὲ τοῦ Δαμαιθοῦ τὸν Ποδαλείριον ἀφ' ἑκατέρου τῶν βραχιόνων αἷμα ἀφελόντα σῶσαι τὴν παῖδα, τὸν δὲ θαυμάσαντα συνοικίσαι αὐτῷ τὴν παῖδα καὶ δοῦναι τὴν χερρόνησον».

Ἐπιστρέφοντας στὸν Ἀσκληπιόν, πρέπει νὰ γραφτεῖ πὼς λόγῳ αὐτοῦ τὰ πρῶτα νοσοκομεῖα/ ἀνακλιντήρια ἐλέγοντο ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΑ, ἐξ οὗ καὶ ΑΣΚΛΗΠΙΑΔΕΣ λέγονται οἱ ἰατροὶ ὡς καὶ σήμερα ( σημ.: οἱ Γάλλοι μέχρι σήμερα τοὺς ἐπαγγελματίες ὑγιείας τοὺς ὀνομάζουν esculapes! ), ἀλλὰ καὶ νοσοκομεῖα/κέντρα θεραπείας ἀπὸ τότε ἔως καὶ σήμερα φέρουν τὸ ὄνομά του π.χ Ἀσκληπιεῖον Κῶ, Βούλας κλπ. Γνωστὰ Ἀσκληπιεῖα ἦταν τὸ «ἀρχαιότερον καὶ ἐπιφανέστατον» τῆς Τρίκκης στὴν Θεσσαλία (βλ. Ἰλιάδα, Μαχάονα καὶ Ποδαλείριον), τῆς Ἐπιδαύρου (ἀπὸ τὸ ὁποῖον τὸ 294 π.Χ. μετέφεραν ὄφιν στὴν Ῥώμη καὶ ἵδρυσαν Ἀσκληπιεῖον στὸ νησὶ τοῦ Τίβερη, γιὰ νὰ ἀπαλλαχθεῖ ἡ Ῥώμη ἀπὸ τὴν πανώλη), τὸ «σφόδρα ἔνδοξον» (κατὰ τὸν Στράβωνα) τῆς Κῶ, τὸ Ἀμφιαράειον στὸν Ὡρωπό, τὸ Τροφώνειον στὴν Βοιωτία, τὸ Ἀσκληπιεῖον τῆς Κυρήνης, τῆς Περγάμου, τῆς Κνίδου…

Τὰ Ἀσκληπιεῖα βρίσκονταν συνήθως κοντὰ σὲ θάλασσα, σὲ ἤσυχο καὶ ἀπομακρυσμένο ἀπὸ τὶς κατοικημένες περιοχὲς περιβάλλον. Ἀργότερα χτίζονταν κοντά τους θέατρα, στάδια, γυμναστήρια…
Ἡ θεραπεία ἐβασίζετο στὸν καθαρμόν, στὴν λουτροθεραπεία, στὶς μαλάξεις, στὴν κατάλληλη διατροφή καὶ τὴν νηστεία, στὴν πνευματικὴ ἄσκησιν, στὴν γυμναστική, στὰ βότανα, στὴν ἐγκοίμησιν…

«Εἰς τὰ Ἀσκληπιεῖα (περίπου 300 τὰ πλέον γνωστά), ἡ βοήθεια παρείχετο δωρεάν, ἔναντι μικρῶν εὐχαριστηρίων προσφορῶν, κατὰ τὴν διάθεσιν τοῦ ἀσθενοῦς. Ἐπίστευαν ὅτι ὁ Ἀσκληπιὸς ἦτο κυρίως θεραπευτὴς τῶν πτωχῶν καὶ ἀδυνάμων. Ὑπῆρχαν εἰδικὲς αἴθουσες διὰ τὴν παραμονὴν τῶν ἀσθενῶν καὶ τὴν «ἐγκοίμησιν». Ὁ θεὸς ἐνεφανίζετο «κατ’ ὄναρ» καὶ ὑπαγόρευε τὶς θεραπεῖες. Παρείχοντο ἀλοιφές, φάρμακα, συμβουλὲς διὰ πνευματικὴ γυμναστική (σύνθεσις ὠδῶν, τραγικῶν καὶ κωμικῶν), ὅπου δὲ ἀπαιτεῖτο ὁ Ἀσκληπιὸς ὡς ἄριστος χειρουργός, προέβαινε εἰς τολμηρὰς ἐγχειρήσεις. Εἰς τὴν Ἐπίδαυρον ἀνευρέθη καὶ ἀρχεῖον ἀσθενῶν», ( «Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος», Ἄννα Τζιροπούλου-Εὐσταθίου).

Ἡ ἐγκοίμησις ἐπραγματοποιεῖτο μέσα στὸ Ἄβατον τοῦ ἱεροῦ, ὅπου ὁ ἀσθενῆς κοιμόταν στὰ πόδια τοῦ ἀγάλματος τοῦ Ἀσκληπιοῦ, προκειμένου νὰ ὀνειρευτεῖ τὴν ἴασίν του. Ἀξίζει νὰ ἀναφερθεῖ ὅτι κοντὰ στὸ σημεῖον ὅπου βρίσκεται σήμερα ἡ Παναγία τῆς Τήνου, παλαιότερα ὑπῆρχε Ἀσκληπιεῖον καὶ παραδίπλα, πάνω στὰ ἐρείπια τοῦ θεάτρου καὶ τοῦ βωμοῦ τοῦ Ποσειδῶνος καὶ τῆς Ἀμφιτρίτης (προστάτις γονιμότητος καὶ γυναικολογικῶν παθήσεων, βλ. Ἱερὰ Κρήνη Ἀμφιτρίτης, ἀπὸ τὴν ὁποία ὅποιος ἀσθενὴς ἔπινε νερὸ γινόταν καλά καὶ ἡ ὁποία κατέληξε «Πηγὴ τῆς Παναγιᾶς»! ) ἀνήγειραν τὸν ναὸν τῆς Παναγίας τῆς Τήνου! Τὸν ἔχτισαν δὲ ἀπὸ μάρμαρον τὸ ὁποῖον ἀπεσπάσθη καὶ μετεφέρθη ἀπὸ τὸν ἀρχαιολογικὸν χῶρον τῆς Δήλου!
Παραμονὲς δεκαπενταυγούστου (ἡμέρα ἑορτῆς τῶν Παναθηναίων, πρὸς τιμὴν τῆς Παρθένου Ἀθηνᾶς) προσκυνητὲς πηγαίνουν καὶ «ἐγκοιμῶνται» στὸν προαύλιον χῶρον τοῦ ναοῦ τῆς Παρθένου Παναγιᾶς, ὁ ὁποῖος καὶ βρίσκεται κοντὰ στὸ ἀρχαῖον Ἀσκληπιεῖον, γιὰ νὰ εὐλογηθοῦν!

…

Ὁ Ἀσκληπιὸς ἐθεράπευε «τοὺς δὲ προσανέα ( = ἄλλους μὲ καταπραϋντικά) πίνοντας, ἢ γυίοις περάπτων ( =τὰ μελη τοῦ σώματος περιάπτων) πάντοθεν φάρμακα, τοὺς δὲ τομαῖς ἔστασεν ὀρθούς ( = μὲ χειρουργικὲς τομές ἄλλους τοὺς σήκωσε στὰ πόδια τους)», (Πίνδαρος, Πυθιόνικοι, Ἱερώνι Συρακώσιῳ, Κελήτι, στρ. 3)

Τὸ προσωπικὸν τῶν Ἀσκληπιείων ἀπετελεῖτο ἀπὸ τὸν Μέγα Ἱερέα, τὸν Πυροφόρον, τοὺς Ἱερομνήμονας, τοὺς μαλάκτες, τοὺς θεράποντες, τοὺς ὑδροθεραπευτὲς καὶ τὶς ἱέρειες. Τὸ γνωστότερον Ἀσκληπιεῖον ἦταν αὐτὸ τῆς Κῶ, ἀφ’ ὅπου καὶ κατήγετο εἷς ἐκ τῶν πιὸ περιφήμων Ἀσκληπιάδων, ὁ πατὴρ τῆς ἰατρικῆς, Ἱπποκράτης. 

Οἱ ἀσθενεῖς ποὺ θεραπεύονταν ἀφιέρωναν πολλὲς φορὲς ἐπιγραφές, κυρίως στίχους ἐπὶ πλακῶν. Κάποιες ἀπὸ αὐτὲς ἔχουν φτάσει ὡς τὶς μέρες μας, ὅπως :

«Δήμανδρον Καλάβιος Γορτύνιον ἰσχιαλγικὸν γενόμενον προσέταξε ἀπομολεῖν ( =ἀπέλθει) ἐς Λεβήναν ὅτι θεραπεύσειν. Αἶψα ( =ἀμέσως) δ’ ἐνθόντα ( ἐλθόντα) ἔταμε ( =ἐνεχείρησε) καθ’ ὕπνον χυγιὴς ( καὶ ὑγιής) ἐγένετο», (Inscriptiones Creticae 1,17,9). 

«Τιβ. Κλ. Σευῆρος Σινωπεὺς Ἀπόλλωνι Μαλεάτα καὶ Σωτήρι Ἀσκληπιῷ κατ’ ὄναρ ὅν ὁ θεὸς εἰάσατο ( =τὸν ὁποῖον ὁ θεὸς ἐθεράπευσε κατ’ ὄναρ) ἐν τῷ ἐγκοιμητήριῳ, χοιράδας ( = ὁ ὁποῖος εἶχε χοιράδωσιν/σκλήρυνσιν τῶν λεμφαδένων τοῦ λαιμοῦ) ἔχοντα ἐπὶ τοῦ τραχήλου καὶ καρκίνον τοῦ ὠτός ( =καὶ καρκίνον στὸ αὐτί), ἐπιστὰς ἐναργῶς, οἵος ἐστ…», (Inscriptiones Graecae, 127).

Ἄλλοι τοῦ ἀφιέρωναν ἀναθήματα (ὡς κάποιοι σήμερα κάνουν τάματα), ὅπως αὐτὰ τῶν φωτογραφιῶν. 

Ἕνα ἀπὸ τὰ προσωνύμιά του Ἀσκληπιοῦ εἶναι «Ἥπιος» [ προσωνύμιο ποὺ ἔφερε καὶ ὁ πατήρ του, Ἀπόλλων «ὅταν κατικμαίνοντες…ἀρωγὸν αὐδήσωσιν Ἠπίου γόνον ( =ὅταν ἀσθενήσουν, βοηθὸν θὰ φωνάξουν τὸν γόνον τοῦ Ἡπίου, δηλ. τοῦ Ἀπόλλωνος, τὸν Ἀσκληπιόν)», Λυκόφρων ὁ Χαλκιδεύς, Ἀλεξάνδρα, 1050]. Ἡ σύζυγός του ἐλέγετο…Ἡπιόνη κι ἐλατρεύετο ὡς ἡ θεότητα ποὺ κατεύναζε τοὺς πόνους ( «Ἥπιος, οὔτω πρότερον ἐκαλεῖτο ὁ Ἀσκληπιός, ἤ ἀπὸ τῶν τρόπων, ἤ ἀπὸ τῆς τέχνης καὶ τῆς χειρῶν ἡπιότητος. Καὶ γυναῖκα αυτῷ παραδίδωσιν Ἡπιόνην», Δικείων). Τὸν ἔλεγαν καὶ ΑΚΕΣΙΜΒΡΟΤΟΝ ( < ἀκεόμαι + βροτός, =ὁ θεραπεύων τοὺς θνητούς), ΑΣΚΕΛΟΠΟΙΟΝ ( =ὁ μὴ ἐπιτρέπων κάποιον/ κάτι νὰ ξεραθεῖ), ΗΠΙΟΔΩΤΗΣ ( =αὐτὸς ποὺ μὲ τὰ δῶρα του κατευνάζει/ κάνει ἡπίους τοὺς πόνους), ΑΥΞΙΘΑΛΗ ( =ὁ προάγων/ θάλλων τὴν αὔξησιν) κ.ἄ

 Ἡ συνέχεια ἐδῶ : ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ (ΜΕΡΟΣ 6ον)

Πληροφορίες ἠντλήθησαν ἀπὸ τὰ βιβλία : «Ο ΕΝ ΤΗι ΛΕΞΕΙ ΛΟΓΟΣ», ΑΝΝΑ ΤΖΙΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ, «ΕΛΛΗΝ ΛΟΓΟΣ», ΑΝΝΑ ΤΖΙΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ, «ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ, Β’ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ», ΑΝΝΑ ΤΖΙΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ, «Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ», ΑΝΝΑ ΤΖΙΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ, «ΙΛΙΑΣ», ΟΜΗΡΟΣ, «ΝΟΜΟΣ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΟΡΦΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ», «ΠΕΡΙ ΑΝΑΠΝΟΗΣ», ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, «ETYMOLOGICA», ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΣΕΒΙΛΛΗΣ, «ΛΕΞΙΚΟΝ ΗΣΥΧΙΟΥ», «ΚΡΑΤΥΛΟΣ», ΠΛΑΤΩΝ, «ΛΕΞΙΚΟΝ ΣΟΥΪΔΑ», «ΠΕΡΙ ΖΩΩΝ ΜΟΡΙΩΝ», ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, «ΠΕΡΙ ΕΛΚΩΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΕΥΣΧΗΜΟΣΥΝΗΣ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΜΕΓΑ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΝ», Ζ. ΚΑΛΛΕΡΓΟΥ, «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ», ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΣ, «ΚΥΝΗΓΕΤΙΚΟΣ», ΞΕΝΟΦΩΝ, «ΙΛΙΑΣ», ΟΜΗΡΟΣ, «ΑΛΚΗΣΤΙΣ», ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, «ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ», ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ, «ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ», ΛΥΚΟΦΡΩΝ Ο ΧΑΛΚΙΔΕΥΣ, «ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ», ΠΛΑΤΩΝ, «ΠΟΙΚΙΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», ΑΙΛΙΑΝΟΣ, «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ», ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, «ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ, ΥΔΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΩΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΑΙ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΤΟΠΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤ’ ΑΝΘΡΩΠΟΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΕΓΚΑΤΑΤΟΜΗΣ ΕΜΒΡΥΟΥ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΑΡΘΡΩΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΚΑΤ’ ΙΗΤΡΕΙΟΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΜΟΧΛΙΚΟΣ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΟΔΟΝΤΟΦΥΪΗΣ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΣΑΡΚΩΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΤΡΟΦΗΣ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΑΦΟΡΩΝ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «ΠΕΡΙ ΦΥΣΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ», ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, «Ο ΓΑΛΗΝΟΣ ΩΣ ΝΕΥΡΟΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ», Σ. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ, «GALEN ON DENTAL ANATOMY AND PHYSIOLOGY», ΚΟΥΤΡΟΥΜΠΑΣ-ΚΟΥΝΑΡΗ, «ΠΕΡΙ ΦΛΕΒΩΝ ΚΑΙ ΑΡΤΗΡΙΩΝ ΑΝΑΤΟΜΗΣ», ΓΑΛΗΝΟΣ, «ΠΕΡΙ ΟΣΤΩΝ ΤΟΙΣ ΕΙΣΑΓΟΜΕΝΟΙΣ», ΓΑΛΗΝΟΣ, «ΕΘΝΙΚΑ», ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ,  «ΗΡΩΙΚΟΣ», ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ, «ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ», ΣΟΦΟΚΛΗΣ, «ΠΕΡΙ ΚΡΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΩΝ ΑΠΛΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ», ΓΑΛΗΝΟΣ, «ΠΕΡΙ ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΔΟΓΜΑΤΩΝ», ΓΑΛΗΝΟΣ, «ΟΔΥΣΣΕΙΑ», ΟΜΗΡΟΣ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ», ΕΛΕΝΗ ΣΚΑΛΤΣΑ