ΤΑ ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ*1
ΤΑ ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΣ
«Ὁ μὲν δὴ μέγας ἡγεμὼν ἐν οὐρανῷ Ζεύς, ἐλαύνων πτηνὸν ἅρμα, πρῶτος πορεύεται, διακοσμῶν πάντα καὶ ἐπιμελούμενος· τῷ δ᾽ ἕπεται στρατιὰ θεῶν τε καὶ δαιμόνων, κατὰ ἕνδεκα μέρη κεκοσμημένη», Φαῖδρος, 247, Πλάτων.
Ὁ Ζεύς, ὁ «πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε» (Ὀδύσσεια, μ, 445, Ὅμηρος) εἶναι υἰὸς τοῦ Κρόνου ( =Χρόνου, ἐξ οὗ καὶ τὸ προσωνύμιον «Κρονίδης» ) καὶ τῆς Ῥέας ( =Ῥοῆς).
««Ἔστι δὴ πάντων ἀρχὴ Ζεύς. Ζεὺς γὰρ ἔδωκε, ζῶά τε ἐγέννησεν, καὶ Ζῆν' αὐτὸν καλέουσι, καὶ Δία...ὅτι διὰ τοῦτον ἅπαντα τέτυκται ( =κατεσκευάσθησαν)».
«Εἷς ( =Ἕνας) δὲ πατὴρ οὗτος πάντων, θηρίων τε βροτῶν τε...».
Οἱ ὀρφικοὶ αὐτοὶ στίχοι ἐπεξηγοῦν, ἑρμηνεύουν τὸ ὄνομα τοῦ Διός :
Ὁ Ζεύς, τοῦ Διός, τῷ Διί, τὸν Δία, ὦ Ζεῦ...Ζὴν, Ζηνός, Ζηνί, Ζῆνα...
Τὸν ὀνομάζουν Δία, δι' οὗ τὰ πάντα ἐγένετο, καὶ Ζῆνα διότι ἐχάρισε τὸ ζῆν. Ὀνομάζεται ἀκόμη Ζάν, Ζής, Ζάς, Δίς, Δάν, Δήν, Τήν, Τάν, Σάν, Σδεύς, Δεύς (ἐξ οὗ δεύω =βρέχω). Μία ἐπιγραφὴ τῆς Κρήτης τὸν ἀναγράφει καὶ ὡς Ττῆνα καὶ μία ἄλλη ὡς Ζῆνα Βιδάταν*2 ( =Ζῆνα Ἰδαῖον) ἐκ τοῦ ὄρους Ἴδη τῆς Κρήτης, ὅπου ἐγεννήθη : Ἴδη, Fίδη, Βίδη.
Τὸ Ἐτυμολογικὸν τὸ Μέγα ἐτυμολογεῖ : «Ζεύς, εἴτε ἐκ τοῦ ζεύγνυμι, διότι ἔζευξε τὰ πάντα, εἴτε παρὰ τὴν ζέσιν, ζέω*3 καὶ τροπὴ εἰς Ζεύς, ὡς τρέφω, τροφεύς, πέρθω, περσεύς».
Δηλαδὴ ὅπως ὅλοι οἱ θεοί, «προσονομάζεται κατὰ τὰς δυνάμεις. Δία μὲν γὰρ φασι δι' ὅν τὰ πάντα, Ζῆνα δὲ καλοῦσι, παρ' ὅσον τοῦ ζῆν αἴτιός ἐστίν...», Διογένης Λαέρτιος, Ζήνων, 147.
Ἐπιβεβαιοῖ ὁ Πλάτων :
«οἱ μὲν γὰρ Ζῆνα, οἱ δὲ Δία καλοῦσιν συντιθέμενα δ᾽ εἰς ἓν δηλοῖ τὴν φύσιν τοῦ θεοῦ…ἔστιν αἴτιος τοῦ ζῆν, ὁ ἄρχων καὶ βασιλεὺς τῶν πάντων», (Κρατύλος, 396)
Καὶ καθορίζει ὁ Ἀριστοτέλης στὸ «Περὶ Κόσμου», (7) :
«Καλοῦμεν γὰρ αὐτὸν καὶ Ζῆνα καὶ Δία, παραλλήλως χρώμενοι τοῖς ὀνόμασιν, ὡς κἂν εἰ λέγοιμεν «δι' ὃν ζῶμεν»», Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος, Ἄννα Τζιροπούλου-Εὐσταθίου.
«Ζεὺς πρῶτος γένετο, Ζεὺς ὕστατος ἀρχικέραυνος·
Ζεὺς κεφαλή, Ζεὺς μέσσα, Διὸς δ' ἐκ πάντα τέτυκται·
Ζεὺς πυθμὴν γαίης τε καὶ οὐρανοῦ ἀστερόεντος·
Ζεὺς ἄρσην γένετο, Ζεὺς ἄμβροτος ἔπλετο νύμφη·
Ζεὺς πνοιὴ πάντων, Ζεὺς ἀκαμάτου πυρὸς ὁρμή·
Ζεὺς πόντου ῥίζα, Ζεὺς ἥλιος ἠδὲ σελήνη·
Ζεὺς βασιλεύς, Ζεὺς ἀρχὸς ἁπάντων ἀρχικέραυνος·
πάντας γὰρ κρύψας αὖθις φάος ἐς πολυγηθὲς
ἐκ καθαρῆς κραδίης ἀνενέγκατο, μέρμερα ῥέζων», Περὶ Κόσμου, Ἀριστοτέλης.
Στοὺς Ὀρφικοὺς ὕμνους πρὸς τὸν Δία ἀναφέρεται ὡς «παντογένεθλος, ἀρχὴ καὶ τέλος τῶν πάντων».
Καὶ ὁ Αἴλιος Ἀριστείδης γράφει πὼς δὲν ὑπάρχει τίποτε πρεσβύτερον τοῦ Διός, ἀλλὰ ὁ Ζεὺς εἶναι ὁ πρῶτος καὶ ὁ πρεσβύτατος καὶ ὁ ἀρχηγέτης τῶν πάντων, αὐθύπαρκτος, αὐτοπάτωρ, ἐξ ἀρχῆς καὶ ἐς ἀεί, ὁ τὰ πάντα ἄρχων καὶ ἄρξας ὅταν δὲν ὑπῆρχε οὔτε ὁ Χρόνος :
«οὐδ᾽ ἔστι πρεσβύτερον οὐδὲν Διὸς, οὐ μᾶλλόν γε ἢ υἱεῖς τε πατέρων πρεσβύτεροι γένοιντ᾽ ἂν καὶ τὰ γιγνόμενα τῶν ποιούντων, ἀλλ᾽ ὅδε ἐστὶ πρῶτός τε καὶ πρεσβύτατος καὶ ἀρχηγέτης τῶν πάντων, αὐτὸς ἐξ αὑτοῦ γενόμενος. ὁπότε δὲ ἐγένετο οὐκ ἔστιν εἰπεῖν, ἀλλ᾽ ἦν τε ἄρα ἐξ ἀρχῆς καὶ ἔσται εἰσαεὶ, αὐτοπάτωρ τε καὶ μείζων ἢ ἐξ ἄλλου γεγονέναι...πάντα εἶναι ἀπ᾽ ἐκείνου ἤρξατο καὶ οὐκ ἔστι χρόνον εἰπεῖν. οὐδὲ γὰρ χρόνος ἦν πω τότε, ὅτι μηδὲ ἄλλο μηδέν. δημιουργοῦ γὰρ ἔργον οὐδέν ἐστι πρεσβύτερον. οὕτως δὴ ἀρχὴ μὲν ἁπάντων Ζεύς τε καὶ ἐκ Διὸς πάντα», Εἰς Δία, Αἴλ. Ἀριστείδης, Λόγ. 1,3
Γι’αὐτὸ καὶ καταλήγει καὶ ἡ Τζιροπούλου πὼς «τὰ πάντα ΖΕΥγνύει ὁ Ζεύς».
Μερικὰ ἀπὸ τὰ κοσμητικὰ ἐπίθετα τοῦ Διός εἶναι τὰ ἑξῆς (ἠντλήθησαν ἀπὸ τὸ βιβλίον «Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος», Ἄννα Τζιροπούλου) :
1. Ἀγαθός: ἄγαν θεῖος, καλός.
2. Ἀγαυός: λαμπρός, ἔνδοξος, εὐγενής.
3. Ἅγιος: σχετικὴ επιγραφή: «Διὶ Ἁγίῳ», < ἅζομαι =σέβομαι, ὁ σεπτός.
4. Ἀγήτωρ: ἡγήτωρ, ἡγέτης, ἐπίθετον τοῦ Διὸς στὴν Σπάρτη.
5. Ἀγλαός: φωτεινός.
6. Ἁγνός: ἅγιος εἰς τὸν νοῦν.
7. Ἀγοραῖος: ὡς προστάτης τῶν δημοσίων συναθροίσεων, ἀγορῶν. «Ἒκράτησε Ζεὺς Ἁγοραῖος» γράφει ὁ Αἰσχύλος στὶς Εὐμενίδες (973). «Σελινούσιοι ἐπαναστάντες ἀπέκτειναν καταφυγόντα ἐπὶ Διὸς ἀγοραίου βωμόν», Ἱστορίαι, Ε', 46, Ἡρόδοτος.
8. Ἅγος Ζεύς, παρὰ Τροιζηνίοις (Ἅγιος).
9. Ἀγχέσμιος: Ὑπῆρξε λόφος Ἄγχεσμος ἐν Ἀττική. Ἐπιγραφή: «Διὶ Ἀγχεσμίῳ».
«Πεντελῆσι μὲν Ἀθηνᾶς, ἐν Ὑμηττῷ δὲ ἄγαλμά ἐστιν Ὑμηττίου Διός, βωμοὶ δὲ καὶ Ὀμβρίου Διὸς καὶ Ἀπόλλωνός εἰσι Προοψίου. καὶ ἐν Πάρνηθι Παρνήθιος Ζεὺς χαλκοῦς ἐστι καὶ βωμὸς Σημαλέου Διός· ἔστι δὲ ἐν τῇ Πάρνηθι καὶ ἄλλος βωμός, θύουσι δὲ ἐπ᾽ αὐτοῦ τοτὲ μὲν Ὄμβριον τοτὲ δὲ Ἀπήμιον καλοῦντες Δία. καὶ Ἀγχεσμὸς ὄρος ἐστὶν οὐ μέγα καὶ Διὸς ἄγαλμα Ἀγχεσμίου», Ἀττικά, 1,32,2, Παυσανίας.
10. Ἀγώνιος: ὁ ἐπὶ τῶν ἀγώνων, ὁ περὶ τῶν ἀγώνων, ὁ κριτὴς τῶν ἀγώνων.
11. Ἄδενδρος: τὸ ἀ ἐπιτατικόν. Ἐλατρεύετο ἐν Ρόδῳ, ὡς προστάτης τῶν δένδρων.
12. Ἀθάνατος: ὡς θεὸς αἰώνιος.
13. Ἀθῶος: λατρευόμενος εἰς τὸ ὄρος Ἄθως. Ἡ ἱστορία τοῦ ὄρους ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν Γιγαντομαχία, ὅπου ὁ γίγας Ἄθως λέγεται πὼς πέταξε ἕναν τεράστιον βράχον ἀπὸ τὴν Θράκη στὸν Ποσειδῶνα χωρὶς νὰ τὸν πετύχει. Ἔτσι ὁ βράχος ἔπεσε στὴν θάλασσα καὶ ἀπὸ τότε σχηματίστηκε τὸ ὁμώνυμον τοῦ γίγαντος ὄρος.
Στὴν κορυφή του ὑπῆρχε ναὸς μὲ τὸ ἄγαλμα τοῦ Ἀθώου Διὸς γιὰ τὸ ὁποῖον ὑπάρχει ἡ παράδοσις πὼς ἦταν τεραστίων διαστάσεων καὶ εἶχε ἀδαμάντινα μάτια. Ἐξηφανίσθη καὶ αὐτὸ ἀκολουθώντας τὴν ἴδια μοῖρα μὲ ἄλλα «εἰδωλολατρικά» μνημεῖα κατὰ τὴν χριστιανικὴ ἐποχή, ὅπως καὶ οἱ βωμοὶ καὶ ἄλλων θεῶν, ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρες πόλεις γύρω καὶ πάνω στὸ ὄρος, οἱ ὁποῖες λέγεται πὼς κατεστράφησαν μαζὶ μὲ τὰ ἱερὰ καὶ τοὺς ναοὺς ἀπὸ τὴν μανία τῶν μαυροφορεμένων «ἐκπροσώπων τοῦ θεοῦ». Οἱ δὲ κάτοικοι τῶν πόλεων αὐτῶν εἴτε σφαγιάσθηκαν, εἴτε κυνηγήθηκαν, εἴτε κατέληξαν δοῦλοι.
14. Αἴγιος: διότι ἐτράφη μὲ τὸ γάλα τῆς αἰγὸς Ἀμαλθείας.
15. Αἰγίοχος: ὡς κατέχων τὴν αἰγίδα, δηλαδὴ τὸ δέρμα τῆς αἰγὸς Ἀμαλθείας ἡ ὁποία τὸν ἔθρεψε. Ἀπὸ τὸ δέρμα της ἀργότερα κατεσκεύασε τὴν περίφημη ἀσπίδα του, τὴν αἰγίδα, τὴν ὁποία δὲν διαπερνοῦσε οὔτε αὐτὸς ὁ κεραυνός. Ἐπὶ προστασίας τὴν ἔτεινε ὑπέρ, ὁπότε τὸ κάθε τὶ ἐτίθετο «ὑπὸ τὴν αἰδίγα» του.
16. Αἰγοφάγος: οὔτω τὸν ἀποκαλεῖ ὁ «Νίκανδρος ἐν Θηριακοῖς» (Ε.Μ.).
17. Αἰγύπτιος: ἐν Αἰγύπτῳ.
18. Αἰθέριος: ὡς κατοικῶν ἐν αἰθέρι, ὁ οὐράνιος.
«ἀστραπαῖός τε καὶ βρονταῖος καὶ αἴθριος καὶ αἰθέριος...καλεῖται», Περὶ κόσμου, 7, Ἀριστοτέλης.
19. Αἰθεροβάμων: ὁ βαίνων εἰς τὸν αἰθέρα.
20. Αἴθριος: καθαρός, λαμπρὸς ὡς ὁ αἰθήρ.
«ἀστραπαῖός τε καὶ βρονταῖος καὶ αἴθριος καὶ αἰθέριος...καλεῖται», Περὶ κόσμου, 7, Ἀριστοτέλης.
21. Αἰνήιος: ὁ δεχόμενος ἐπ-αἴνους ἤ λόγῳ τοῦ ναοῦ ποὺ τοῦ ἀφιερώθη στὸ ὄρος Αἶνος.
22. Αἰνήσιος: λατρευόμενος εἰς τὸ ὄρος Αἶνος τῆς Κεφαλληνίας. «Μέγιστον δ᾽ ὄρος ἐν αὐτῇ -Κεφαλληνία- ἐν ᾦ τὸ Διὸς Αἰνησίου ἱερόν», Γεωγραφικά, Ι', 2,15
23. Αἰνός: αἰνός =φοβερός.
24. Αἰολόμορφος: ποικιλόμορφος, < αἰόλος ( = ὁρμητικός, εὐκίνητος καὶ εὐμετάβλητος στὸ χρῶμα, ἀστραφτερός) + μορφή. «Ἄλλοτε μὲν ἐστὶν αἴθριος, ἄλλοτε ὕει ( = βρέχει)», βλ. καὶ Ὀρφ. Ὕμνον Διός.
25. Αἰτναῖος: λατρευόμενος ἐπὶ τῆς Αἴτνης.
26.Ἀκάματος: ὁ μὴ κάμνων, ὁ ἀκαταπόνητος.
27. Ἀκραῖος: ὁ κατοικῶν εἰς τὰ ἄκρα, εἰς τὰς κορυφάς, εἰς τὰ ὕψη.
28. Ἀλάστωρ: ὡς θεὸς τρομερός, ὁ τιμωρός < ἅλη, ὁ περιπλανώμενος ἄνευ ἐλπίδος ἀναπαύσεως, βλ. καὶ «ἀλαστέω» ( =εἶμαι γεμάτος ὁργή).
29. Ἀλδήμιος: ἐκ τοῦ ἀλδαίνω =αὐξάνω. (Βλ. καὶ Αὐξητής), ἐπίθ. τοῦ Διὸς στὴν Γάζα τῆς Συρίας.
30. Ἀλεξητήριος: ὁ ἀλέξων, ὁ ὑπερασπίζων ἡμᾶς, «ὧν Ζεὺς ἀλεξητήριος ἐπώνυμος γένοιτο Καδμείων πόλει», Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας, 8-9, Αἰσχύλος.
31. Ἀλεξίκακος: ὁ ἀλέξων πᾶν κακόν.
32. Ἀλεξίμορος: ὁ ἀπομακρύνων, ὁ ἀλέξων τὸν μόρον ( =θάνατον).
33. Ἀλιτήριος: «Λιμοῦ ποτὲ γενομένου, τοὺς ἀλοῦντας ( =ἀλέθοντας) ἐφύλαττε». Ὁ φυλάττων καὶ προστατεύων τοὺς ἀλέθοντας, ἐκ τοῦ «ἀλέω ( =ἀλέθω, κι αὐτὸ ἐκ τῆς ἁλός, λόγῳ τῆς κυκλικῆς ἀπαιτουμένης πρὸς τοῦτον κινήσεως, ἐξ οὗ καὶ τὰ ἄλευρα). Ἀλιτήριος εἶναι καὶ ὁ φαῦλος, ἐκ τοῦ «ἀλιταίνω» ( = βλάπτω) καὶ αὐτὸς ὁ ἀλιτήριος εἶναι «ὁ ἐπὶ λιμοῦ ἁρπάζων τὰ ἀλούμενα ἄλευρα», ὁ ἀλιτρός ( «ἀλιτρὸς γ' ἐσσὶ καὶ οὐκ ἀποφώλια εἰδώς», Ἰλιάς, Ε', 182). Ὁ δὲ «ἀλήτης» ποὺ λέγομεν σήμερα προέρχεται ἐκ τῆς ἁλός, ποὺ γέννησε τὸ ἁλάομαι ( =περιπλανῶμαι) > «ἀλητεύω» ( =τριγυρνῶ), ἤτοι εἶναι ὁ περιφερόμενος ἐδῶ καὶ ἐκεῖ στοὺς δρόμους.
34. Ἀμαλλός: ἀμφιβόλου ἐτυμ. Τὴν ἐπωνυμίαν τὴν ἀναφέρει ὁ Θωμόπουλος (Πελασγικά). Ὁ Ἡσύχιος καταχωρίζει: «ἀμαλλοῖ =ἀφανίζει». Πράγματι ὁ «ἀμαλὸς», ἀλλὰ μὲ ἕνα -λ, ἐτυμολογεῖται ἐκ τοῦ ἀμαλάπτω ( =καταστρέφω, ἀφανίζω). Ἀμαλδύνω δὲ τὸ «ἐξασθενίζω, συντρίβω, μαλακώνω».
35. Ἀμάριος: ὡς Ἀμάριος ἐλατρεύετο ἐν Ἀρκαδίᾳ. Εὶς τὸν ναόν του συνήρχοντο τὰ μέλη τῆς Ἀχαϊκῆς Συμπολιτείας. Ὁ Στράβων ( «Γεωγραφικά», Η', 7,3) ἀναφέρει : «οἱ Ἀχαιοί, καὶ κοινοβούλιον εἰς ἕνα τόπον συνήγετο αὐτοῖς (ἐκαλεῖτο δὲ Ἁμάριον) ἐν ᾦ τὰ κοινὰ ἐχρημάτιζον καὶ οὗτοι καὶ Ἴωνες πρότερον».
Νεώτερος τύπος τοῦ Ἀμαρίου Διὸς ἦταν ὁ Ὁμάριος Ζεὺς, ποὺ τὸν ἐταύτιζον μὲ τὸν Ὁμαγύριον Δία. Ὁ Ἡσύχιος γράφει : «ἀμαρεῖν, ἀκολουθεῖν, πείθεσθαι». Τὸ LSJ τὸν ἐτυμολογεῖ ἐκ τῶν «ἅμα/ ὁμοῦ + ἀραρίσκω = συνδέω».
Ἡ Ἄννα Τζιροπούλου δίνει καὶ τὴν ἑξῆς ἐκδοχή : «Πιθανὸν ἐκ τοῦ ἐπιτατ. ἀ + μάρη = χείρ. «Χεὶρ μεγάλη συνάγεται» = συνάγεται πολλὴ δύναμις. Ἤ ἐκ τοῦ ἀμάρα = αὐλάκι ὀμβρίων ὑδάτων», Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος.
36. Ἀμβούλιος: ὁ ἀνὰ τὴν βουλήν, ὁ ἀναβούλιος. «Διὸς Ἀμβουλίου καὶ Ἀθηνᾶς ἐστιν Ἀμβουλίας βωμὸς καὶ Διοσκούρων καὶ τούτων Ἀμβουλίων», Ἑλλαδ. περιήγ., Λακων. 13,6.
37. Ἀμείλιχος: ὁ ἄκαμπτος, ὁ μὴ «μειλίχιος» ( =γλυκύς), ὁ ἀμείλικτος.
38. Ἀμμούς: κατὰ τὸ Ἄμμων (ὅπερ βλ. Πρβλ. αμμούδα, αμμουδιά).
Ἀναφέρεται οὕτω εἰς τὰ Ἀριστοτ. Fgr. 8.44.510.
39. Ἄμμων: ἐτυμολογεῖται ἐκ τῆς ἄμμου τῆς ἐρημου (Διον. Περιηγητής), ὅπου τὸ διάσημον ἱερόν του.
«Ἄμμων, Ὀλύμπου δέσποτα», γράφει ὁ σχολιαστὴς τοῦ Πινδάρου.
«Ἀμοῦν γὰρ Αἰγύπτιοι καλέουσι τὸν Δία», Ἱστορίαι, Β', 42, Ἡρόδοτος.
40. Ἄνα: ἐκ τοῦ ἀνά, ἄνα, ἄνω. «Ζεῦ, Ἄνα, Δωδωναῖε, Πελασγικέ». (Ἰλιάς, Π', 233, Ὅμηρος). Κατ' ἄλλους, κλητικὴ τοῦ «ἄναξ».
41. Ἄναξ: ὡς ἄναξ βασιλεύς.
42. Ἀναξιβρόντας: ὡς ἄναξ τῆς βροντῆς, ὁ ἀνάγων βροντάς, βλ. καὶ Βακχυλ, Διθύρ., 16, 66.
43. Ἀνίκητος: δὲν νικᾶται.
44. Ἀντίαος: ἐκ τοῦ ἀντιάω- ῶ. «Πρὶν σὲ καὶ Δί᾽ ἀντίαον κάλεσσαι», Ὕμνοι καὶ Ἐπιθαλάμια, Πότνια Ἥρα, 9, Σαπφώ.
45. Ἀντίπετρος: διότι «ὡς πέτρος ( =πέτρα) ἐδόθη ὑπὸ τῆς μητρὸς Ῥέας τῷ Κρόνῳ».
«ἀντίπετρος μὲν γὰρ ὁ Ζεύς, ἐπειδὴ ἀντὶ αὐτοῦ πέτρος ἐδόθη τῷ Κρόνῳ, ἐτράφη δὲ ὑπὸ αἰγὸς τῆς Ἀμαλθείας» (Σχόλ.), Θεοκρ. Σῦριγξ Ἀνθ. Π. 15. 21.
Πρόκειται περὶ τοῦ γνωστού μύθου: ὁ πατήρ του Κρόνος ( =Χρόνος) κατέτρωγε τὰ τέκνα του...Ἀντὶ τοῦ Διὸς ὅμως κατέφαγε μία πέτρα τυλιγμένη ὡς βρέφος, τὴν ὁποίαν τοῦ ἔδωσε ἡ Ῥέα προκειμένου νὰ σώσῃ τὸν υἰόν της Δία.
46. Ἀξεύς: σχετικὴ ἐπιγραφή, «Ἀξεῖ Διὶ Ἁγίῳ».
47. Ἀπατήνωρ: < ἀπατῶ + ἀνήρ, «Ξάνθος, βασιλεὺς τῶν Βοιωτῶν, προσεκαλέσατο πρὸς μονομαχίαν Θυμοίτην, τὸν βασιλέα Ἀθηναίων, περὶ τῆς χώρας. Καὶ ὁ μὲν Θυμοίτης ἐδειλίασεν. Μελάνθιος δέ, παρόντων Ἀθηναίων, ὑπέστη τὴν μονομαχίαν...καὶ ηὔξατο ( =προσευχήθη, ὑπεσχέθη), εἰ ἀπατήσει ( =παραπλανῶ) τὸν Ξάνθον, θῦσαι τῷ Διονύσῳ. Νικήσαντες οὖν οἱ Ἀθηναῖοι, ἀπατήνορα τὸν Δία προσηγόρευσαν. Ἀπατούρια δὲ ἑορτὴν τῷ Διονύσῳ». (Ε.Μ.)
48. Ἀπεσάντιος: ἐκ τοῦ ὄρους Ἀπέσαντος, ὅπου πρῶτος θυσίασε στὸν Δία ὁ Περσεύς, «καὶ ὄρος Ἀπέσας ἐστὶν ὑπὲρ τὴν Νεμέαν, ἔνθα Περσέα πρῶτον Διὶ θῦσαι λέγουσιν Ἀπεσαντίῳ», Παυσανίας, Κορινθιακά, 15, 2, ὄθεν ἐκ τοῦ ἄπες- ἄφες.
«Ἀπέσας, ὄρος τῆς Νεμέας, ὡς Πίνδαρος καὶ Καλλίμαχος ἐν τρίτῃ, ἀπὸ Ἀφέσαντος ἥρωος βασιλεύσαντος τῆς χώρας, ἢ διὰ τὴν ἄφεσιν τῶν ἁρμάτων ἢ τοῦ λέοντος· ἐκεῖ γὰρ ἐκ τῆς σελήνης ἀφείθη. ἀφ' οὗ Ζεὺς Ἀπεσάντιος.», Ἐθνικά, 104, Στ. Βυζάντιος.
Ἤ ὅπως γράφει ὁ Πλούταρχος στὸ «Περὶ ποταμῶν» (18,9) :
«Τὸ μὲν Ἀπέσαντον ἐκαλεῖτο πρότερον Σεληναῖον. Ἥρα γὰρ παρ´ Ἡρακλέους δίκας βουλομένη λαβεῖν συνεργὸν παρέλαβε τὴν Σελήνην· ἡ δὲ ἐπῳδαῖς χρησαμένη μάγοις ἀφροῦ κίστην ἐπλήρωσεν, ἐξ ἧς γεννηθέντα λέοντα μέγιστον Ἶρις ταῖς ἰδίαις ζώναις ἐπισφίγξασα κατήνεγκεν εἰς ὄρος Ὀφέλτιον· ὁ δὲ ποιμένα τινὰ τῶν ἐγχωρίων Ἀπέσαντον σπαράξας ἀνεῖλεν κατὰ δὲ θεῶν πρόνοιαν ὁ τόπος Ἀπέσαντος ἀπ´ αὐτοῦ μετωνομάσθη, καθὼς ἱστορεῖ Δημόδοκος ἐν αʹ Ἡρακλείας».
49. Ἀπήμιος: ὁ ἀποτρέπων τὰ κακά, τὰ πήματα. «Ἀπήμιον καλοῦντες Δία», Παυσ. Ἑλλάδ. Περιήγ., 1,32,2.
50. Ἀποβατήριος: ὡς προστάτης τῆς ἀποβάσεως στρατοῦ: «Λέγουσι δέ, πρῶτον ἐκ τῆς νεὼς ἐκβῆναι τὸν Ἀλέξανδρον ἐς τὴν γῆν, βωμοὺς ἱδρύσασθαι Διὸς ἀποβατηρίου καὶ Ἀθηνᾶς καὶ Ἡρακλέους», Ἀρρ., Α', 1, 11, 7.
51. Ἀπόμνιος: ἀπό + ὀμνύω. Βλ. καὶ Ὅρκιος.
52. Ἀπόμυιος: ὁ ἀποδιώκων, ἐξολοθρεύων τὰς μυίας. «Φασὶ δὲ Ἡρακλεῖ τῷ Ἀλκμήνης θύοντι ἐν Ὀλυμπίᾳ δι' ὄχλου μάλιστα γενέσθαι τὰς μυίας: ἐξευρόντα οὖν αὐτὸν ἢ καὶ ὑπ' ἄλλου διδαχθέντα Ἀπομυίῳ θῦσαι Διί, καὶ οὕτως ἀποτραπῆναι τὰς μυίας πέραν τοῦ Ἀλφειοῦ. λέγονται δὲ κατὰ ταὐτὰ καὶ Ἠλεῖοι θύειν τῷ Ἀπομυίῳ Διί, ἐξελαύνοντες τῆς [Ἠλείας] Ὀλυμπίας τὰς μυίας», Ἡλιακῶν Α', 14,1, Παυσανίας.
53. Ἀραῖος: ὁ τὰς ἀράς, προσευχάς, δεχόμενος, ( «μή, πρὸς ἀραίου Διός, ἔλθῃς, ἱκετεύω», Σοφ. Φιλοκτ. 1181)
54. Ἀποτρόπαιος: ὡς ἀποτρέπων τὰ κακά.
55. Ἄρβιος: ὁ προστατεύων τὸν βίον;, ὁ λίαν δυνατός; (ἄρι + βίος ἤ βία).
«Ἄρβις, ποταμὸς τῆς Ἰνδικῆς. ἔθνος Ἄρβιες ἢ Ἀρβῖται. ἔστι καὶ ἐν Κρήτῃ Ἄρβιον ὄρος, ἔνθα τιμᾶται Ἄρβιος Ζεύς. Ἄρβιος οὖν καὶ ὁ κατοικῶν τὸ ὄρος», Ἐθνικά, 111, Στ. Βυζάντιος.
56. Ἀργής: ἐκ τοῦ ἀργός =φωτεινός, λαμπρὸς ὡσὰν ἀστραπή, ἐξ οὗ καὶ ἀργὸς = ταχύς, ὁ γρήγορος σὰν ἀστραπή, Ἄργος ἐλέγετο ὁ ταχὺς καὶ ἄλκιμος σκύλος τοῦ Ὀδυσσέως, Ἀργὼ τὸ πλοῖον τῶν Ἀργοναυτῶν· ἐξ τοῦ ἀργοῦ καὶ τὰ «ἀργυρός = ὁ στιλπνός > argent, argento κοκ». Ὁ ἀργὸς = βραδὺς ἐτυμολογεῖται ἐκ τοῦ ἄεργος καὶ ἐκ τοῦ ἄλγους-ἄργους, ὁ ἄνευ ἔργου, ὁ ἄνεργος, ἤτοι ὁ μὴ παράγων ἔργον, ὁ μὴ ἀσχολούμενος μὲ τὴν γῆ.
57. Ἀργαλέος: = κοπιώδης, σκληρός.
58. Ἀργικέραυνος: ὡς κύριος τῶν λαμπρῶν (ἀργῶν) κεραυνῶν.
«ὦ πάτερ ἀργικέραυνε, κελαινεφές», Ἰλιάς, Χ', 178.
59. Ἄρειος: ὡς πολεμικός.
60. Ἀρίζηλος: ὁ λίαν (ἄρι) ζηλωτός.
61. Ἀρισταῖος: ὡς πρὸς ὅλα ἄριστος.
62. Ἄριστος: βλ. ὡς ἄνω, Ἀρισταῖος.
63. Ἀριστοτέχνας: ὡς ἄριστος τεχνίτης, τεχνουργός.
64. Ἀρότριος: ὡς προστάτης τῶν ἀροτριόντων τὴν γῆν.
65. Ἅρπαξ: τὸ ἀναφέρει ὁ Νόννος στὰ Διονυσιακά. Ἥρπασε τὴν βασιλείαν ἀπὸ τὸν Κρόνον (βλ. καὶ ἁρπαγὴ Εὐρώπης).
66. Ἀρχηγός: ἀρχηγὸς θεῶν καὶ ἀνθρώπων.
67. Ἀρχικέραυνος: ὁ τοῦ κεραυνοῦ ἄρχων, βλ. «Περὶ Κόσμου», Ἀριστοτέλης.
68. Ἂστέριος: ὁ τῶν ἀστέρων, ὁ κατέχων τοὺς ἀστέρας.
69. Ἀστεροπητής: ὁ ἀστράπτων, < ἀστεροπή =ἀστραπή, ( «αἴ κε Ζεὺς δώῃσιν Ὀλύμπιος ἀστεροπητὴς», Ἰλιάς, Μ', 274/ «πάντας Ὀλύμπιος ἀστεροπητὴς», Θεογονία, 389, Ἡσίοδος).
70. Ἀστραπαῖος: ὁ ἀστράπτων καὶ κυρίαρχος τῶν ἀστραπῶν, βλ. καὶ Ὀρφ. Ὕμνον Διός.
«ἀστραπαῖός τε καὶ βρονταῖος καὶ αἴθριος καὶ αἰθέριος...καλεῖται», Περὶ κόσμου, 7, Ἀριστοτέλης.
71. Ἀστραπεὺς ἤ Ἀστράπιος: ὡς ἄνω.
72. Ἀσυλαῖος: ὁ παρέχων ἄσυλον.
73. Ἀτ(τ)αβύριος: ἐν ὄρει Ἀταβυρίῳ Σικελίας. Ἐπίθετον τοῦ Διὸς στὴν Ῥόδον (ὅπου ὑπάρχει ὡς σήμερα τὸ ὄρος Ἀττάβυρος, στὴν κορυφὴ τοῦ ὁποίου ὑπῆρχε βωμὸς τοῦ Διὸς) καὶ στὸν Ἀκράγαντα τῆς Κάτω Ἰταλίας. Τὸν βωμὸν τοῦ Ἀτταβυρίου Διὸς τὸν εἶχε ἱδρύσει ὁ ὐιὸς τοῦ Κατρέως (υἰὸς τοῦ Μίνωος), Ἀλθαιμένης, ἄρα καὶ θεῖος ἐκ μητρὸς τῶν Ἀτρειδῶν, ἐφ' ὅσον κόρη τοῦ Κατρέως ἦταν καὶ ἡ Ἀερόπη ποὺ γέννησε στὸν Ἀτρέα τὸν Μενέλαον καὶ τὸν Ἀγαμέμνονα. Φοβηθεὶς ἕναν χρησμὸν ποὺ ἔλεγε πὼς ὁ πατήρ του, Κατρεὺς θὰ σκοτωθεῖ ἀπὸ ἕνα ἀπὸ τὰ παιδιά του, ὁ Ἀλθαιμένης ἔφυγε ἀπὸ τὴν γενέτειρά του, τὴν Κρήτη καὶ πῆγε στὴν Ῥόδον, ὅπου ἵδρυσε τὴν πόλιν ποὺ μέχρι σήμερα ὀνομάζεται... «Κρητηνία». Ὕστερα ἀνέβηκε στὸ ὄρος Ἀττάβυρον καὶ βλέποντας ἀπέναντι τὴν Κρήτη καὶ ὑπομνησθεὶς τῶν πατρᾠων θεῶν, ἵδρυσε βωμὸν στὸν Ἀτ(τ)αβύριον Δία.
«Κατρεὺς μὲν οὖν ἀπεκρύβετο τοὺς χρησμούς, Ἀλθαιμένης δὲ ἀκούσας, καὶ δείσας μὴ φονεὺς γένηται τοῦ πατρός, ἄρας ἐκ Κρήτης μετὰ τῆς ἀδελφῆς Ἀπημοσύνης προσίσχει τινὶ τόπῳ τῆς Ῥόδου, καὶ κατασχὼν Κρητινίαν ὠνόμασεν. ἀναβὰς δὲ ἐπὶ τὸ Ἀταβύριον καλούμενον ὄρος ἐθεάσατο τὰς πέριξ νήσους, κατιδὼν δὲ καὶ Κρήτην, καὶ τῶν πατρῴων ὑπομνησθεὶς θεῶν, ἱδρύετο βωμὸν Ἀταβυρίου Διός», Βιβλιοθήκη, Γ', 2,1.
Δι' ὅ καὶ τὸ ὄρος πιθανότατα γράφεται ὅπως ἀκούγεται στὴν ντοπιολαλιὰ τῶν Ῥοδίων, ἤτοι μὲ διπλὸ -τ-, Ἀττάβυρος, ὡς βύριον ( =οἴκημα) τῶν πατέρων. (Ὁ Στέφανος Βυζάντιος ἀναφέρει στὰ «Ἐθνικά» -141- πὼς τὸ ὄρος ὠνομάσθη ἔτσι ἀπό τινος Τελχῖνος Ἀταβυρίου).
74. Ἄττης: ἄττα/ ἄππα/ πάππα= πατήρ, «Ἄττα γεραιέ», Ἰλιάς, Ι', 605.
75. Αὐξητής/ Αὐξητάς: ὁ πράττων ἐπὶ τῇ αὐξήσει τῶν πραγμάτων. Ἐξ οὗ καὶ τὸ λατιν. Augustus καὶ τὸ ἀντιδάνειον Αὔγουστος ( αὔξω > λατ. augeo), βλ. καὶ Ὀρφ. Ὕμνον Διός.
76. Αὐτοπάτωρ: ὡς πατὴρ τοῦ ἑαυτοῦ του, βλ. καὶ «Εἰς Δία», Αἰλ. Ἀριστ.
77. Ἀφέσιος: ὁ λυτρωτής, ὁ ἀπελευθερωτής, «Ὅτι ἀφέθη ἐκ τοῦ κατακλυσμοῦ ὁ Δευκαλίων».
«Ἀφέσιος Ζεὺς ἐν Ἄργει τιμᾶται. Εἴρηται δὲ ὅτι Δευκαλίων τοῦ κατακλυσμοῦ γενομένου διαφυγὼν, καὶ εἰς τὴν ἄκραν τῆς Ἀργοῦς διασωθεὶς, ἱδρύσατο βωμὸν ἀφεσίου Διὸς, ὅτι αφείθη ἐκ τοῦ κατακλυσμοῦ. Ἡ δὲ ἄκρα ὕστερον Νεμέα ἐκλήθη, ἀπὸ τῶν Ἄργου βοσκημάτων ἐκεῖ νεμομένων. Οὕτως Ἀρριανὸς ἐτυμολογεῖ ἐν τῷ β´ τῶν Βιθυνιακῶν», (Βιθυνιακά, Ἀρριανός, 3,1), Μέγα Ἐτυμολογικόν, 176, 32.
«Ἐπὶ δὲ τοῦ ὄρους τῇ ἄκρᾳ Διός ἐστιν Ἀφεσίου καλουμένου ναός· φασὶ δὲ ἐπὶ τοῦ συμβάντος ποτὲ τοῖς Ἕλλησιν αὐχμοῦ θύσαντος Αἰακοῦ κατά τι δὴ λόγιον τῷ Πανελληνίῳ Διὶ ἐν Αἰγίνῃ... κομίσαντα δὲ ἀφεῖναι καὶ διὰ τοῦτο Ἀφέσιον καλεῖσθαι τὸν Δία», Ἀττικά, 44,9, Παυσανίας.
78. Ἄφθιτος: ὁ μὴ φθίνων, ὁ ἀθάνατος, ὁ ἄφθαρτος.
79. Ἀφίκτωρ: ὁ δεχόμενος τοὺς ἀφίκτας =ἱκέτας, < ἀφικνοῦμαι, ὁ προστάτης τῶν ἱκετῶν.
80. Ἄφριος: ὡς προστάτης τῶν «ἀφρῶν», δηλαδὴ τῶν χυμῶν τῆς Ἀνοίξεως. «Ἐπίθετον τοῦ Διὸς ἐν Θεσσαλίᾳ», LSJ.
81. Ἀφροδίσιος: ὁ σύνναιος ἐν τῷ ναῷ τῆς Ἀφροδίτης ἐν Πάφῳ.
82. Βαγγαῖος: ἐν Φρυγίᾳ, ἐναλλαγὴ χειλικῶν π-β;, βλ. καὶ Παγγαῖον ὄρος-Βαγγαῖος, Βρίγες-Φρύγες.
«Βρίγες χρόνον ὅσον Εὐρωπήιοι ἐόντες σύνοικοι ἦσαν Μακεδόσι, μεταβάντες δὲ ἐς τὴν Ἀσίην ἅμα τῇ χώρῃ καὶ τὸ οὔνομα μετέβαλον [ἐς Φρύγας]», Ἡρόδοτος, Ἱστορ., Η’, 73.
( =Οἱ Βρίγες ὅσον χρόνον ἦταν στὴν Εὐρώπη, ἦταν σύνοικοι μὲ τοὺς Μακεδόνες· ὅταν μετέβησαν στὴν Ἀσία, μαζὶ μὲ τὴν χώρα μετέβαλον καὶ τὸ ὄνομα σὲ «Φρύγες» ).
83. Βάκχιος: ἐλατρεύετο ἐν Πόρῳ, ὡς πατὴρ τοῦ Διονύσου - Βάκχου.
84. Βάλος: δηλαδὴ Βῆλος= Ἥλιος (Ἥλιος < Βήλιος < Βῆλος). (Ἐτρουσκικά, ἤτοι ἑλληνικὰ τυρρηνικὰ = Χουβίλ).
Ὁ Ἡσύχιος γράφει: «Βηλὸς ἤ Βῆλος = ὁ οὐρανὸς καὶ ὁ Ζεύς». Ὁ ἥλιος κρητικὰ λέγεται FαFέλιος, βαβέλιος. Βῆλος Ζεύς, ὡς ἀνατέλλων τὸν ἥλιον.
Τὸ ὄνομα παρεφράσθη στοὺς Ἀνατολίτες σὲ Βαάλ καὶ συνεβόλιζε καὶ γι' αὐτοὺς τὸν ὑπέρτατον ὅλων, ἀλλὰ καὶ τὸν θεὸν τῆς βροχῆς/ γονιμότητος, βλ. ὑέτιος Ζεύς, αὐξητής. Κατέληξε ἀργότερα σὲ «Βελζεβούλ», συμβολίζον τὸν διάβολον. Στὴν Βίβλον, ὁ Βαὰλ εἶναι ἕνας ἐκ τῶν ψεύτικων θεῶν, τὸν ὁποῖον ἐλάτρευον ὅσοι εἶχαν ἀπομακρυνθεῖ ἀπὸ τὸν ἀληθινὸν θεόν, τὸν Γιαχβέ.
Ἐν ὀλίγοις ὅλοι πῆραν τὰ τῶν Ἑλλήνων, τὰ παρέφρασαν, τὰ προσήρμοσαν στὴν ἰδιοσυγκρασία τους καὶ συνολικῶς καὶ διαχρονικῶς τοὺς ἄλλαξαν...τὴν πίστιν.
85. Βαρυβρεμέτης: < βαρύς + βρέμω ( =κλαίω, θρηνῶ, παράγω κρότον/ βρόμος = ὁ μέγας θόρυβος, ἡ βροντή), ὁ βαρεῖς βρόμους ( =κτύπους) ἐξαπολύων διὰ κεραυνοῦ.
«καὶ Διὸς βαρυβρεμέτα γένος», 1116, Ἀντιγόνη, Σοφοκλῆς.
86. Βαρύβρομος: ὡς ἄνω
87. Βαρύγδουπος: ὡς ἄνω, < βαρύς + γδοῦπος
«σὺν βαρυγδούπῳ πατρὶ κραίνει σέθεν εὐτυχίαν», Ὀλυμπιόνικοι, 6,81, Πίνδαρος.
88. Βαρύκτυπος: ὡς ἄνω, < βαρύς + κτύπος
«τεῦξε Διὸς βουλῇσι βαρυκτύπου», Ἔργα καὶ Ἡμέραι, 79, Ἡσίοδος.
89. Βαρύμηνις/ Βρύμηνις: ὁ ἱκανὸς πρὸς βαρεῖαν μῆνιν =ὁργήν.
90. Βαρυόπτης ἤ Βαρυόπας: «ὡς διαθέτων βαρεῖαν =δυνατὴν ἐπ-οπτείαν», Ὁ ἐν τῇ λέξ. λόγ., Ἄννα Τζιροπούλου. Βαρυόπας, ὁ διαθέτων βαρεῖαν ὄπαν =φωνήν, βροντερὰ φωνήν. ἤτοι ἡ βροντή ἐστὶ φωνὴ Διός.
«μάλιστα μὲν Κρονίδαν, βαρυόπαν στεροπᾶν κεραυνῶν τε πρύτανιν», Πυθιόνικοι, 24-5, Πίνδαρος.
91. Βαρυσμάραγος: ὁ βαρέως ἀστράπτων καὶ βροντῶν, < βαρύς + σμαραγή = λάμψις ἀστραπῆς, σμαραγῶ =παράγω δυνατὸν κρότον.
92. Βαρυσφάραγος: ὁμοίως ὡς ἄνω, σφαραγίζω = δονῶ, μετὰ ψόφου ἡχῶ, ( «δῖον ἔνθα τέκες Αἰακὸν βαρυσφαράγῳ πατρὶ κεδνότατον ἐπιχθονίων», Ἰσθμιόνικοι, Κλεάνδρῳ, Ι, 8, 22, Πίνδαρος).
93. Βασιλεύς: Ὡς βασιλεὺς τῶν πάντων «κατὰ τὴν ἀρχὴ καὶ τὴν δύναμιν ὠνομασμένος».
«Ὦ Ζεῦ βασιλεῦ», (Πέρσαι, 532, Αἰσχὐλος)
«Χαῖρε Ζεῦ βασιλεῦ καὶ σάω Ἀρκαδίαν» (ἀρχ. ἐπιγρ.).
94. Βουλαῖος: ἡ εἰκὼν τοῦ Διὸς Βουλαίου ὑπῆρχε εἰς τὴν αἴθουσα τῆς Βουλῆς τῶν Πεντακοσίων «οὗ εἰσιόντες οἱ βουλευταί, προσεύχονται».
«οὐδὲ Διὸς Βουλαίου μόνον ἔχρῃζον οὐδ´ Ἄρεος Ἐνυαλίου καὶ Στρατίας Ἀθηνᾶς, ἀλλὰ καὶ τὴν Καλλιόπην παρεκάλουν», Πολιτικὰ Παραγγέλματα, 801,Ε', Πλούταρχος.
95. Βρόμιος: ἐκ τοῦ ἰσχυροῦ βρόμου ( =κρότου) τοῦ κεραυνοῦ.
96. Βρονταῖος: ὁ ἐξαπολύων βροντάς - «ἤστραπτε ἐβρόντα».
«Κρόνου δὲ παῖς καὶ χρόνου λέγεται, διήκων ἐξ αἰῶνος ἀτέρμονος εἰς ἕτερον αἰῶνα· ἀστραπαῖός τε καὶ βρονταῖος καὶ αἴθριος καὶ αἰθέριος κεραύνιός τε καὶ ὑέτιος ἀπὸ τῶν ὑετῶν καὶ κεραυνῶν καὶ τῶν ἄλλων καλεῖται», Περὶ Κόσμου, 7,2, Άριστοτέλης.
97. Γελέων: ὁ τοῦ φωτός (γέλα =αὐγή).
98. Γελχάνος: < Fελχάνος, «ὁ Ζεὺς παρὰ Κρησίν», Ἡσύχιος
99. Γενεταῖος/ Γενέτης: ὁ τῆς γενέσεως.
«Κρόνιε, πρύτανι Φρύγιε, γενέτα πάτερ», Τρωάδες, 1288, Εὐριπίδης.
100. Γενέθλιος: ὁ παρέχων γέννησιν, ὁ γεννητικός, ἀλλὰ καὶ ὁ ἀνήκων εἰς τὸ γένος τῶν Ἑλλήνων.
«γενέθλιός τε καὶ ἑρκεῖος», Περὶ κόσμου, 7, Ἀριστοτέλης.
«καρτερὸς ὅρκος ἄμμιν μάρτυς ἔστω Ζεὺς ὁ γενέθλιος ἀμφοτέροις», Πυθιόνικοι, Ἀρκεσ., 167, Πίνδαρος.
101. Γεωργός: προστάτης γεωργίας.
102. Γιγαντολέτωρ: ὡς γιγαντοφόνος, νικῆσας τοὺς Γίγαντας, < γίγας + ὄλλυμι ( = καταστρέφω, ἐξολοθρεύω).
«...γενναῖος καὶ Γιγαντολέτωρ καὶ Τιτανοκράτωρ», Τίμων, 4, Λουκιανός.
103. Γυράψιος: ἀμφιβόλου ἐτυμολογίας (γύρων ἅπτεται; ), ἔν Χίῳ.
«δαίμων Προμανθεὺς Αἰθίοψ Γυράψιος», Λυκόφρων, Ἀλεξάνδρα, 537,
104. Διδυμαῖος: κοινὸν ἐπίθετον Διὸς καὶ Ἀπόλλωνος εἰς τὸ Μαντεῖον τῶν Διδύμων ἐν Μιλήτῳ. ( «Διὸς προφήτης ἐστὶν Ἀπόλλων» ).
«Δίδυμα, οὐδετέρως, τόπος καὶ μαντεῖον Μιλήτου ἀφιερωμένον Διὶ καὶ Ἀπόλλωνι», Ἐθνικά, 229, Στ. Βυζάντιος.
105. Δίκαιος ἤ Δικαιόσυνος: ὡς ἐπιβλέπων τὴν δικαιοσύνην.
«Δικαιόσυνος Ζεύς, ὁ ἐπὶ τοῖς δίκαιά τε καὶ ἄδικα δρῶσι τεταγμένος», Anecd. Graec., 1.
106. Δικασπόλος: αὐτὸς ποὺ ἀπονέμει τὸ δίκαιον, ὁ δικαστής, < δίκη + πέλω/ πολέω =περιφέρομαι, συχνάζω, κατοικῶ.
«Πολεῖν =νέμειν, βόσκειν», Ἡσύχιος.
«καὶ Κρονίδης ἐκάθητο δικασπόλος», Διονυσιακά, 19, 234, Νόννος.
107. Δικταῖος: ἐν τῷ ὄρει τῆς Κρήτης.
«ζηλωτὴν γενόμενον τῆς τε Μίνω τοῦ Κρητὸς καὶ τῆς Λυκούργου τοῦ Λακεδαιμονίου σοφίας· ὧν ὁ μὲν ὁμιλητὴς ἔφη γενέσθαι τοῦ Διὸς καὶ φοιτῶν εἰς τὸ Δικταῖον ὄρος, ἐν ᾧ τραφῆναι τὸν Δία μυθολογοῦσιν οἱ Κρῆτες ὑπὸ τῶν Κουρήτων νεογνὸν ὄντα», Ῥωμαϊκὴ ἀρχαιολ., Β', 61,2, Διον. Ἁλικαρνασσεύς.
108. Δολιχαῖος: προσωνύμιον τοῦ Διὸς, λατρευομένου ἐν Δολιχίᾳ τῆς τότε Συρίας, ἡ σημερινὴ πόλις... Ντιλίκ τῆς Τουρκίας, ἑλληνικὴ ἀποικία· Δολιχός = μακρός, ἐξ οὗ καὶ τὰ longus, long, lungo, lang, dlouho, dolga κοκ. Πόλεις μὲ τὸ ἴδιο ὄνομα ὑπῆρχαν πλεῖστες ἐν Ἑλλάδι (Σποράδες, Κρήτη, Μακεδονία...).
«Δολίχη, νῆσος πρὸς τῇ Λυκίᾳ, ὡς Καλλίμαχος. Ἀλέξανδρος ἐν τῷ Λυκίας περίπλῳ Δολιχίστην αὐτήν φησιν. ἔστι καὶ Δολίχη πόλις τῆς Κομμαγηνῆς. ἐθνικὸν Δολιχαῖος Ζεύς», Ἐθνικά, 235, Στ. Βυζάντιος.
Ὁ Δολιχαῖος Ζεὺς ἐταυτίσθη μὲ τὸν Βαάλ, βλ. Βῆλος Ζεύς.
109. Δρύμιος/ Δρύμνιος: προστάτης τῶν δρυμῶν.
«ὁ Δρύμνιος δαίμων», Ἀλεξάνδρα, 536, Λυκόφρων.
110. Δυνάστης: ὡς μέγας κυρίαρχος ( «δυνάστας κατέχεις Ὀλύμπου μαρμαρόεσσαν αἴγλαν», Σοφ. Ἀντιγ. 608).
111. Δωδωναῖος: ὁ ἐν τῷ Μαντείῳ τῆς Δωδώνης.
«ἐν τῷ τοῦ Διὸς τοῦ Δωδωναίου ἱερῷ δρυὸς λόγους ἔφησαν μαντικοὺς πρώτους γενέσθαι», Φαῖδρος, 275b, Πλάτων.
«Ζεῦ ἄνα, Δωδωναῖε, Πελασγικέ», Ἰλιάς, Π', 233
112. Δώτωρ: ὡς δίδων, παρέχων, τὰ ἀγαθὰ τῆς γῆς.
*1 «Θεοὺς ᾤοντο ( =ἐνόμιζον) τὰς πρώτας οὐσίας εἶναι», Ἀριστοτέλης, Μετὰ τὰ φυσικά, 1,8
Στὸν «Τίμαιον» τοῦ Πλάτωνος (40c) θεοὶ χαρακτηρίζονται οἱ πλανῆτες, καθῶς θέουν ( =τρέχουν) στὸν οὐρανόν. Ἐπίσης, τὰ θέοντα εἰς τὸν οὐρανὸν οὐράνια σώματα ἐλατρεύθησαν ἀπὸ τοὺς πρώτους ἀνθρώπους ὡς θεοί. Ἀκόμα, ἡ λέξις θεός, πέραν τῆς προαναφερθείσης ἐτυμολογίας συνδέεται κατὰ ἄλλους καὶ μὲ τὸ ῥῆμα «θεῶμαι» ( «θεὸς λέγεται διὰ τὸ ὅτι θεᾶται, θεωρεῖ τὰ πάντα» ).
Ὁ Πλούταρχος στὸ «Περὶ Ἴσιδος καὶ Ὀσίριδος» δέχεται καὶ τὶς δύο ἐκδοχές.
Ὁ Ἡρόδοτος ἐτυμολογεῖ τὴν λέξιν ἐκ τοῦ «θέτω» ( «ὅτι κόσμῳ θέντες πάντα τὰ πράγματα», Ἱστορ., Β’, 5,2).
Ὁ Σωκράτης στὸν «Κρατύλον» (397d) λέγει :
«…οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι οἱ γύρω ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα αὐτοὺς μόνον τοὺς θεοὺς ἀνεγνώρισαν, τοὺς ὁποίους τώρα πολλοὶ ἀπὸ τοὺς βαρβάρους ἀναγνωρίζουν, δηλαδὴ τὸν ἥλιον καὶ τὴν σελήνη καὶ τὴν γῆ καὶ τὰ ἄστρα καὶ τὸν οὐρανόν. Ἐπειδὴ λοιπὸν ἔβλεπαν ὅλα αὐτὰ νὰ κινοῦνται μὲ ταχύτητα καὶ νὰ τρέχουν (θέοντα) διαρκῶς, ἀπὸ αὐτὴν τὴν φυσική τους ἰδιότητα, δηλαδὴ τοῦ τρεξίματος (θεῖν) τοὺς ὠνόμασαν θεούς. Ὕστερα ὅμως ὅταν ἀνεγνώρισαν καὶ τοὺς ἄλλους θεούς, ὅλους πλέον μὲ αὐτὸ τὸ ὄνομα τοὺς ἀποκαλοῦν».
Καὶ στὴν Ἀπολογία του ὁ Σωκράτης (βλ. Πλάτωνος, «Ἀπολογία Σωκράτους», 26d ), ἀπευθυνόμενος στὸν -ἕναν ἀπὸ τοὺς κατηγόρους του- Μέλητον τοῦ λέει :
«Ὦ θαυμάσιε Μέλητε, ἵνα τί ταῦτα λέγεις; οὐδὲ ἥλιον οὐδὲ σελήνην ἄρα νομίζω θεοὺς εἶναι, ὥσπερ οἱ ἄλλοι ἄνθρωποι;»
( =Θαυμάσιε Μέλητε, πῶς τὰ λέγεις αὐτά; Δὲν πιστεύω λοιπὸν οὔτε γιὰ τὸν ἥλιον, οὔτε γιὰ τὴν σελήνη ὅτι εἶναι θεοί, ὅπως οἱ ἄλλοι ἄνθρωποι; )
*2 Καὶ ὁ «Ττήνας-Σδῆνας-Ζῆνας» καὶ ὁ «Βιδαίος-Fιδαῖος/ Ἰδάτης- Fιδάτας» προκύπτουν καὶ ἐπεξηγοῦνται μέσῳ τοῦ δίγαμμα καὶ τῶν διαλέκτων τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης (βλ. καὶ ἐναλλαγὴ η-α, μεταξὺ ἰωνικῆς/δωρικῆς διαλέκτου). Στὴν Κρήτη ὡς γνωστὸν ἦταν Δωριεῖς.
*3 «Ζωὴ εἶναι ἡ ἰδιότης τοῦ ζωντανοῦ ὀργανισμοῦ, ἐκ τοῦ ῥ. ζέω =εἶμαι ζεστός, θερμός, βράζω. Ἡ θερμότης χαρακτηρίζει τὸν ζῶντα (ζῆν : ἕως πάρεστιν τὸ θερμὸν καὶ ἡ ζέσις τοῦ αἷματος), ἡ δὲ ψυχρότης, τὸ πάγωμα : τὸν νεκρόν, τὸν ἀποθανόντα», Ὁ ἐν τῇ λέξει λόγος, Ἄννα Τζιροπούλου.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου